check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 30-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 30-1

License: CC BY-NC-SA

Procédures pour sorcellerie contre Françoise Gilliéron de Corcelles-le-Jorat

1528 September 24 – October 1. Château de Dommartin

Françoise Gilliéron de Corcelles, épouse d’Antoine Avuy alias Cachim de Sugnens, est jugée pour crime de sorcellerie au cours d’un procès qui se déroule pendant les mois de septembre–octobre 1528 ; le procès est présidé par le châtelain de Dommartin Jean Costable et conduit par le chanoine François Cabaret, agissant en tant qu’inquisiteur au nom du Chapitre cathédral de Lausanne. Le jeudi 24 septembre, sans avoir obtenu d’aveux, le chanoine inquisiteur remet Françoise au châtelain. Le jour même, le châtelain reçoit l’accord du conseil de 12 prud’hommes ou jurés de Dommartin (« cognitio ») pour soumettre Françoise à la torture, qui est assignée à comparaitre le lendemain. Le vendredi 25 septembre, l’accusée est torturée, mais refuse de passer aux aveux. Elle ratifie sa première déposition et demande la conclusion du procès. Entre le 25 septembre et le 1er octobre, d’autres prud’hommes sont convoqués pour faire partie des jurés qui doivent s’accorder sur la sentence. Finalement, le matin du jeudi 1er octobre 1528, Françoise comparait devant la cour présidée par le châtelain et composée par un conseil de 22 prud’hommes, lesquels demandent de la bannir, bien que l’accord ne soit pas unanime. Après le déjeuner, le châtelain et le conseil s’entendent pour ajouter au bannissement de Françoise les frais de son incarcération. Cette décision est contestée par les avocats et conseillers (« consiliores ») de Françoise, qui souhaitent sa libération sous caution. La cour décide de reporter la prononciation de la sentence à une heure de l’après-midi. À cette heure-là, en présence de Françoise, ses avocats demandent à nouveau qu’elle soit soumise à une simple amende et, devant le refus du conseil, ils en appellent directement au châtelain. Par la suite, en l’absence de Françoise, le châtelain délibère à nouveau avec les membres du conseil, lesquels refusent de céder à une peine pécuniaire. Devant cette situation, le châtelain refuse d’admettre toute responsabilité au cas où il arriverait malheur à l’accusé pendant son incarcération, en affirmant que cela ne serait pas à cause de lui, mais à cause des alliés de Françoise qui prolongent ainsi l’affaire (« culpa amicorum suorum »). Le même jour, le notaire rédige les lettres testimoniales « in duplo », avec une copie adressée à l’époux de Françoise. Les actes s’arrêtent ici, mais on sait que Françoise a finalement été bannie, bien qu’elle soit probablement retournée habiter à Sugnens peu après. En effet, vingt ans plus tard, en 1548, elle est à nouveau jugée pour sorcellerie à Dommartin et bannie (ACV, Bh 10/3), p. 193–196.

Les procès de Claude Rolier (SDS VD D 1 26-1 : ACV, Ac 29, p. 443–454), Margot Rolier (SDS VD D 1 31-1 : ACV, Ac 29, p. 469–484), Françoise Gilliéron (SDS VD D 1 30-1 : ACV, Ac 29, p. 485–492) et Jeannette Vincent (SDS-VD-D_2-39-1 : ACV, Bh 10/3) font partie d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, dans les terres du Chapitre cathédral de Lausanne, au cours des années 1520.

L’acte d’exécution de la sentence de Françoise Gilliéron occupe les pages 485 à 492 du registre Ac 29 ; la page 486 a été laissée en blanc. L’acte est rédigé par le notaire Aymon de Vallone, qui authentifie le document et qui aurait validé a posteriori certains paragraphes à l’aide de son signet. La page de garde du cahier (p. 485) contient une annotation relative à la convocation de certains prud’hommes pour faire partie du conseil de jurés qui devait s’accorder sur la sentence. Le dos du cahier (p. 492) contient une annotation écrite à l’envers, d’une autre main plus tardive : « Prossès des malfateurs ». Cette note se réfère probablement à un ensemble de documents du registre Ac 29 se rattachant à Dommartin et à la juridiction du Chapitre cathédral, lesquels concernent non seulement des affaires de sorcellerie comme celui de Françoise, mais aussi de brigandage, à l’instar de celui intenté contre Jean Massot en 1525, ce qui expliquerait l’indication de « malfaiteurs ».

Un autre exemplaire de ce document est conservé aux ACV dans un volume factice des « Anciennes procédures criminelles pour sorcellerie, maléfices, empoisonnement, blasphèmes, etc. », constitué en 1854 par l’archiviste de l’État Antoine Baron, sous la cote Bh 10 (ACV, Bh 10/2, f. 3r–4v). Il est rédigé par le même notaire, à la demande de l’époux de l’accusée, tel qu’il est indiqué à la fin de cette deuxième pièce : « Datum die et hora premissis anno quo supra, pro duplo et interesse dicti Anthonii Avuy alias Cachym ». Ce deuxième exemplaire de l’acte d’exécution présente quelques variantes par rapport à celui du registre Ac 29 : il est plus complet que ce dernier, notamment en ce qui concerne les délibérations de la cour, et il est authentifié par le notaire Aymon de Vallone, qui valide aussi tous les paragraphes à l’aide de son signet.

Edition Text

[Registratur’s sign on the left margin in a hand of the 20th century:] 1528Date: 1528

Les jurés quilz sont necesses demander pour l’examination de la dernyer nomée FrancoysePerson: a present detenue a DompmartynPlace of origin: , premyerement Jehan SovajatPerson: , Jehan MeyjozPerson: , Jehan VyretPerson: , Claude JacaulxPerson: , Claude TeryssotPerson: , Claude SugnensPerson: , Jehan BarraulxPerson: et Pierre DuceyPerson: .Language change: French

[p. 486]Page break [p. 487]Page break

24 septembre 1528

Sequitur processus et confessio Francesie GillieronPerson: de CorsallesPlace: , parrochie de MexieresPlace: , uxoris Anthonii Avuy alias CachymPerson: de SugnyensPlace: . Que fuit per dominum Franciscum CabaretiPerson: , regularem canonicumTerm: Sancti Marii LausannensisOrganisation: a, ad requisitionem et instantiam reverendorum dominorum venerabilis capituli LausannensisOrganisation: , dominorumCorrected from: dominib1 temporalis et spiritualis et tanteNotable spelling2 predicte FrancesiePerson: detente quam loci eiusdem, veluti inquisitorTerm: , servatis monitionibusTerm: debitis precedentibus et aliis divino et humano jure requisitis, processit modo et forma subscriptis3 ; in presentia nobilis Johannis CostabilisPerson: , castellaniTerm: Dompni MartiniOrganisation: , Glaudii GuyotPerson: , Nycodi JacauxPerson: , Johannis CruschoPerson: , Johannis BarrauxPerson: , Anthonii BarrauxPerson: , Deifilii SovajatPerson: , Roleti GarymPerson: , Jacobi MassotPerson: , Johannis BechetPerson: , Glaudii PilletPerson: , Girardi JaquierPerson: et Petri DeserensPerson: , parrochie Dompni MartiniPlace: , dictaque FrancesiaPerson: in carceribus reverendorum venerabilium dominorum canonicorum cathedralis ecclesie Beate Marie Virginis LausannensisPlace: in castro ipsorum dominorum4 detenta de et pro crimine heresisTerm: , super quo casu, prefatus dominus FranciscusPerson: inquisitor dictam FrancesiamPerson: c–interrogata fuitCorrected from: interrogavit–c5 ut sequitur6.*Abbreviation, uncertain reading7

Et primo, dicta FrancesiaPerson: juravit in manibus dicti domini inquisitoris de veritate dicenda super sanctis Dei euvangeliis ; interrogata super crimine heresis, quomodo ipsa venit heresisTerm: , ipsa respondidit quod non sciebat esse herethicamTerm: , nisi per audita.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicta FrancesiaPerson: detenta fuit per dictum dominum inquisitorem interrogata utrum aliquis dixerat sibi esse hereticamTerm:  ; respondit dicta FrancesiaPerson: quod Vullelmus AvuyPerson: sibi dixit hereticam semel.*Abbreviation, uncertain reading

[p. 488]Page break

Item dicit et confessa est dicta Francesia quod laz GrassazLanguage change: [Nicht übersetzt: frm, Sprache: en]Person: , uxor Anthonii AvuyPerson: , dabat caulosTerm: pluribus feminis et non dabat dicte FrancesiePerson:  ; et tunc dicta FrancesiaPerson: ipsam jactavit et, post jactantias, ab humanis decessit ; sed dicta FrancesiaPerson: negavit mortem illius.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPerson: quod cepit pira, que erant de cura, et rapas Stephani JacozPerson: , semper de nocteDuration: night.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est habere in domo sua unam vacamTerm: que fecit unum vitulumTerm: similis unius persone in capite, et nescit quid fecerunt de dicto vitulo.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est quod venit ab ipsa8d–uno cane rosetoCorrected from: unus canis rosetus–d de domo ipsorum, et quando fuit coram ipsa, ipse canis leschiavit tubiam ipsius FrancesiePerson: et postea ipsa FrancesiaPerson: levavit gonetamTerm: suam.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPerson: quod quedam uxor se posuit nomen dicte FrancesiePerson: in assertazTerm: Language change: French.*Abbreviation, uncertain reading

[p. 489]Page break

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPerson: quod de omnibus malis superius confessis numquam fecit confessionem donec in festo PascheTerm: proxime lapsoDate: March 1527 (floating holiday).*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est quod omnia suprascripta dicta sunt vera.*Abbreviation, uncertain readinge

Quiquidem dominus castellanus posuit supradicta in cognitionem ; et fuit per dictos superius nominatos cognitum in modum et formam ut sequitur, videlicet quod dicta FrancesiaPerson: debeat inquerereCorrected from: inquirif per eius personam, tam pro dictis vitiis quam pro quibusdam processibus secundum consuetudinem patrie et loci ; facta cognitione per dictos probos homines, ipse dominus castellanus eandem FrancesiamPerson: inquirivitCorrected from: inquisivitg et poni fecit in cordisTerm: tantum quantum portat consuetudinem.*Abbreviation, uncertain reading

Item post dictam inquisitionem et cordis tradita eidem FrancesiePerson: , fuit interrogata et confessa est omnia suprascripta ; et voluit processum suum esse concludendumIn the original: conclud.*Abbreviation, uncertain reading

Item prefatus dominus inquisitor dictam FrancesiamPerson: eidem domino castellano remisit, die jovis ante festum Sancti MichaelisPerson: anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo octavoDate of origin: 24.9.1528, prout idem castellanus petiit litteram testimonialem de remissione.*Abbreviation, uncertain reading

[p. 490]Page break

Item dicta FrancesiaPerson: iterum fuit per dictum dominum castellanum assignata ad diem veneris immediate sequentem ad tordurandumCorrected from: torturamTerm: h ponendam.9

1er octobre 1528

Item, die jovis post festum Sancti MichaelisPerson: i–ante prandeumAddition above the line by insertion mark–iDate of origin: 1.10.1528, dicta FrancesiaPerson: comparuit coram dicto domino castellano in curia dicti loci in judicio ac coram probis hominibus suprascriptis sedentibus et cognoscentibus : primo Nycodus JacauxPerson: , Franciscus AmiciPerson: de OggensPlace: , Johannes SovajatPerson: , Petrus ViretPerson: , Jordanus RolierPerson: , FranciscusPerson: et Glaudius JayetPerson: , Petrus DeserensPerson: , Johannes BarrauxPerson: , Johannes CruchoPerson: , Girardus JaquierPerson: , Deusfilius SovajatPerson: , Stephanus DoufortPerson: , Glaudius SugnyensPerson: , Glaudius Guyot juniorPerson: , Roletus GarymPerson: , Glaudius JacauxPerson: de PerezPlace: , Johannes BurnatPerson: , Glaudius BarrauxPerson: , Glaudius MejozPerson: , Glaudius VicentPerson: et Petrus MarguetPerson: , sedentes et cognoscentes. Qui cognoverunt quod dicta FrancesiaPerson: debeat esse per dictum dominum castellanum liberamCorrected from: liberatamj et extra terram dictorum dominorum capituli bampnamNotable spelling in hoc quod solvat missiones et expensas suas per ipsam factas ; in qua liberatione fuit per dictos cognoscentes discordium ; iterum dictus dominus castellanus dictam FrancesiamPerson: assignavit ad horam post prandeum ad dictum discordium reportandum in concordio.

Item in dicta hora post prandeumDuration: afternoon, comparuit dicta FrancesiaPerson: in curia dicti loci assueta coram dicto domino castellano cum prenominatis sedentibus et cognoscentibus. Qui reportat dictum discordium in concordio quod ipsa FrancesiaPerson: debeat esse bampna extra terram dictorum dominorum capituli LausannensisOrganisation: k–ex nunc in futurumAddition on the left margin by insertion mark–k in hoc quod solvat expensas et missiones occasione dicte FrancesiePerson: factas, eo quod est casus criminis ; Petrus ClavelliPerson: , clericusTerm: LausannensisPlace: , et Petrus MarguetPerson: , consiliorTerm: dicte FrancesiePerson: , petierunt habere emendam et petierunt clerico dicte curie litteram testimonialem. Iterum dictus dominus castellanus posuit in cognitione ; qui dicti superius nominati sedentes et cognoscentes cognoverunt quod non debent habere aliquem10 emendam l–nec aliquem litteram testimonialemAddition above the line by insertion mark–l11, eo quod est cassus criminis. Iterum dicta die, prefatus dominus castellanus [p. 491]Page breakassignavit dictam FrancesiamPerson: ad unam horam post merediemDuration: afternoon.

Iterum dicta die in dicta horaDuration: afternoonDate of origin: 1.10.1528, comparuit dicta FrancesiaPerson: in dicta curia coram dicto domino castellano cum dictis sedentibus et cognoscentibus superius nominatis. Qui dominus castellanus posuit in cognitione utrum debeat habere emendam et litteram per dictum consilium petitam aut non ; cognoverunt dicti sedentes superius nominati quod non debet habere aliquem emendam nec aliquem litteram testimonialem, eo quod est casus criminis de quo ipsa FrancesiaPerson: est detenta. Iterum dicti Petrus ClavelliPerson: et Petrus MarguetPerson: consilii dicte FrancesiePerson: , appellaverunt ad superiorem dicti domini castellani loco ubi est de consuetudine ; illico prefatus dominus castellanus posuit dictam appellationem per dictos consilios petitam in cognitione per probos superius nominatos ; qui cognoverunt quod dicta FrancesiaPerson: non debet habere aliquem appellationem nec aliquam litteram de appellatione, eo quod est casus criminis de quo ipsa FrancesiaPerson: est detenta.

Protestavit dictus dominus castellanus quod dicta FrancesiaPerson: non restat detenta deffectu dicti castellani, sed restat deffectu amicorum suorum, et, casu quo eveniret aliquid ab ipsa FrancesiaPerson: detenta in carceribus, non esset culpa dicti castellani, sed culpa amicorum suorum.

[Signature:] Aymo de VanePerson: 12 Notarial sign

[p. 492]Page break

Prossès des malfateursTerm: Language change: French13

ProssèsLanguage change: French

Notes

  1. Deletion by scraping: inquisitorem.
  2. Corrected from: domini.
  3. Corrected from: interrogavit.
  4. Corrected from: unus canis rosetus.
  5. Deletion by strikethrough: et voluit.
  6. Corrected from: inquiri.
  7. Corrected from: inquisivit.
  8. Corrected from: torturamTerm: .
  9. Addition above the line by insertion mark.
  10. Corrected from: liberatam.
  11. Addition on the left margin by insertion mark.
  12. Addition above the line by insertion mark.
  1. Ou alors, il faudrait « temporalium et spiritualium ».
  2. On attendrait plutôt « iam (…) quam ».
  3. Le notaire change de construction en cours de phrase. Le sujet est d’abord « Francesia », exprimée par que (l. 4) et on attendrait interrogata après « fui t», mais c’est « Franciscum », repris à la ligne 9 par « veluti inquisitor », qui devient le sujet de processit (l. 9–11).
  4. C’est-à-dire au château de DommartinPlace: .
  5. Le notaire change de sujet en cours de phrase, l’inquisiteur remplaçant FrançoisePerson: , mais sans adapter la forme verbale en conséquence.
  6. La construction de ce passage est confuse ; on peut néanmoins l’interpréter de la façon suivante : en présence du châtelain et des jurés, FrançoisePerson: étant détenue pour cas d’hérésie, l’inquisiteur l’interrogea.
  7. L’(*) signale le paraphe que le notaire appose à la fin de chaque paragraphe ou aveu, probablement pour v[isa] p[robata]In the original: v p.
  8. La fonction de ces deux mots est difficilement compréhensible. Sans doute manque-t-il un mot indiquant un lieu ou une personne féminine.
  9. La marque du notaire manque dès cet endroit jusqu’à la fin de ce procès.
  10. A l’exception de la ligne 147 pour littera, le notaire utilise « aliquem » au lieu d’« aliquam » pour les mots littera et appelatio et aliquem au lieu d’aliquam pour emendam.
  11. Pour spécifier que cet ajout n’est pas postérieur au procès, le notaire a écrit à la suite « datum ut supra ».
  12. On le retrouve sous le nom d’Aymo de VallonePerson: dans deux document (ACV, C XX 103/3 et ACV, Fn 227).
  13. Écrit à l’envers, d’une autre main, probablement plus tardive. Cette note dorsale se réfère probablement non seulement au procès Gilliéron, mais à plusieurs documents du registre Ac 29 se rattachant à Dommartin. Ils auraient formé un ensemble rassemblé par le Chapitre cathédral, qui était seigneur de Dommartin (Ostorero et al. 2007, p. 33). Ces procès concernent non seulement des affaires de sorcellerie, mais aussi de brigandage, à l’instar de celui intenté contre Jean MassotPerson: , ce qui expliquerait l’indication de « malfaiteurs ».