check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 30-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 30-1

License: CC BY-NC-SA

Procédures pour sorcellerie contre Françoise Gilliéron de Corcelles-le-Jorat

1528 September 24 – October 1. Château de Dommartin

Françoise Gilliéron de Corcelles, épouse d’Antoine Avuy alias Cachim de Sugnens, est jugée pour crime de sorcellerie au cours d’un procès qui se déroule pendant les mois de septembre–octobre 1528 ; le procès est présidé par le châtelain de Dommartin Jean Costable et conduit par le chanoine François Cabaret, agissant en tant qu’inquisiteur au nom du Chapitre cathédral de Lausanne. Le jeudi 24 septembre, sans avoir obtenu d’aveux, le chanoine inquisiteur remet Françoise au châtelain. Le jour même, le châtelain reçoit l’accord du conseil de 12 prud’hommes ou jurés de Dommartin (« cognitio ») pour soumettre Françoise à la torture, qui est assignée à comparaitre le lendemain. Le vendredi 25 septembre, l’accusée est torturée, mais refuse de passer aux aveux. Elle ratifie sa première déposition et demande la conclusion du procès. Entre le 25 septembre et le 1er octobre, d’autres prud’hommes sont convoqués pour faire partie des jurés qui doivent s’accorder sur la sentence. Finalement, le matin du jeudi 1er octobre 1528, Françoise comparait devant la cour présidée par le châtelain et composée par un conseil de 22 prud’hommes, lesquels demandent de la bannir, bien que l’accord ne soit pas unanime. Après le déjeuner, le châtelain et le conseil s’entendent pour ajouter au bannissement de Françoise les frais de son incarcération. Cette décision est contestée par les avocats et conseillers (« consiliores ») de Françoise, qui souhaitent sa libération sous caution. La cour décide de reporter la prononciation de la sentence à une heure de l’après-midi. À cette heure-là, en présence de Françoise, ses avocats demandent à nouveau qu’elle soit soumise à une simple amende et, devant le refus du conseil, ils en appellent directement au châtelain. Par la suite, en l’absence de Françoise, le châtelain délibère à nouveau avec les membres du conseil, lesquels refusent de céder à une peine pécuniaire. Devant cette situation, le châtelain refuse d’admettre toute responsabilité au cas où il arriverait malheur à l’accusé pendant son incarcération, en affirmant que cela ne serait pas à cause de lui, mais à cause des alliés de Françoise qui prolongent ainsi l’affaire (« culpa amicorum suorum »). Le même jour, le notaire rédige les lettres testimoniales « in duplo », avec une copie adressée à l’époux de Françoise. Les actes s’arrêtent ici, mais on sait que Françoise a finalement été bannie, bien qu’elle soit probablement retournée habiter à Sugnens peu après. En effet, vingt ans plus tard, en 1548, elle est à nouveau jugée pour sorcellerie à Dommartin et bannie (ACV, Bh 10/3), p. 193–196.

Les procès de Claude Rolier (SDS VD D 1 26-1 : ACV, Ac 29, p. 443–454), Margot Rolier (SDS VD D 1 31-1 : ACV, Ac 29, p. 469–484), Françoise Gilliéron (SDS VD D 1 30-1 : ACV, Ac 29, p. 485–492) et Jeannette Vincent (SDS-VD-D_2-39-1 : ACV, Bh 10/3) font partie d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, dans les terres du Chapitre cathédral de Lausanne, au cours des années 1520.

L’acte d’exécution de la sentence de Françoise Gilliéron occupe les pages 485 à 492 du registre Ac 29 ; la page 486 a été laissée en blanc. L’acte est rédigé par le notaire Aymon de Vallone, qui authentifie le document et qui aurait validé a posteriori certains paragraphes à l’aide de son signet. La page de garde du cahier (p. 485) contient une annotation relative à la convocation de certains prud’hommes pour faire partie du conseil de jurés qui devait s’accorder sur la sentence. Le dos du cahier (p. 492) contient une annotation écrite à l’envers, d’une autre main plus tardive : « Prossès des malfateurs ». Cette note se réfère probablement à un ensemble de documents du registre Ac 29 se rattachant à Dommartin et à la juridiction du Chapitre cathédral, lesquels concernent non seulement des affaires de sorcellerie comme celui de Françoise, mais aussi de brigandage, à l’instar de celui intenté contre Jean Massot en 1525, ce qui expliquerait l’indication de « malfaiteurs ».

Un autre exemplaire de ce document est conservé aux ACV dans un volume factice des « Anciennes procédures criminelles pour sorcellerie, maléfices, empoisonnement, blasphèmes, etc. », constitué en 1854 par l’archiviste de l’État Antoine Baron, sous la cote Bh 10 (ACV, Bh 10/2, f. 3r–4v). Il est rédigé par le même notaire, à la demande de l’époux de l’accusée, tel qu’il est indiqué à la fin de cette deuxième pièce : « Datum die et hora premissis anno quo supra, pro duplo et interesse dicti Anthonii Avuy alias Cachym ». Ce deuxième exemplaire de l’acte d’exécution présente quelques variantes par rapport à celui du registre Ac 29 : il est plus complet que ce dernier, notamment en ce qui concerne les délibérations de la cour, et il est authentifié par le notaire Aymon de Vallone, qui valide aussi tous les paragraphes à l’aide de son signet.

Edition Text

[Registratur’s sign on the left margin in a hand of the 20th century:] 1528Date: 1528

Les jurés quilz sont necesses demander pour
l’examination de la dernyer nomée FrancoysePerson:
a present detenue a DompmartynPlace of origin: , premyerement
Jehan SovajatPerson: , Jehan MeyjozPerson: , Jehan VyretPerson: , Claude
Jacaulx
Person:
, Claude TeryssotPerson: , Claude SugnensPerson: , Jehan
Barraulx
Person:
et Pierre DuceyPerson: .
Language change: French
[p. 486]Page break [p. 487]Page break

Sequitur processus et confessio Francesie
Gillieron
Person:
de CorsallesPlace: , parrochie de MexieresPlace: ,
uxoris Anthonii Avuy alias CachymPerson: de SugnyensPlace: .
Que fuit per dominum Franciscum CabaretiPerson: ,
regularem canonicumTerm: Sancti Marii LausannensisOrganisation: a,
ad requisitionem et instantiam reverendorum dominorum venerabilis capituli
LausannensisOrganisation: , dominorumCorrected: dominib1 temporalis et spiritualis et tanteNotable spelling2
predicte FrancesiePerson: detente quam loci eiusdem,
veluti inquisitorTerm: , servatis monitionibusTerm:
debitis precedentibus et aliis divino et humano
jure requisitis, processit modo et forma
subscriptis3 ; in presentia nobilis Johannis
Costabilis
Person:
, castellaniTerm: Dompni MartiniOrganisation: , Glaudii
Guyot
Person:
, Nycodi JacauxPerson: , Johannis CruschoPerson: ,
Johannis BarrauxPerson: , Anthonii BarrauxPerson: ,
Deifilii SovajatPerson: , Roleti GarymPerson: , Jacobi MassotPerson: ,
Johannis BechetPerson: , Glaudii PilletPerson: , Girardi
Jaquier
Person:
et Petri DeserensPerson: , parrochie Dompni
Martini
Place:
, dictaque FrancesiaPerson: in carceribus reverendorum venerabilium
dominorum canonicorum cathedralis ecclesie Beate
Marie Virginis Lausannensis
Place:
in castro ipsorum dominorum4
detenta de et pro crimine heresisTerm: , super
quo casu, prefatus dominus FranciscusPerson: inquisitor
dictam FrancesiamPerson: c–interrogata fuitCorrected: interrogavit–c5
ut sequitur6.*Abbreviation, uncertain reading7

Et primo, dicta FrancesiaPerson: juravit in manibus
dicti domini inquisitoris de veritate dicenda
super sanctis Dei euvangeliis ; interrogata super
crimine heresis, quomodo ipsa venit heresisTerm: ,
ipsa respondidit quod non sciebat esse
herethicamTerm: , nisi per audita.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicta FrancesiaPerson: detenta fuit per dictum
dominum inquisitorem interrogata utrum aliquis
dixerat sibi esse hereticamTerm:  ; respondit dicta
FrancesiaPerson: quod Vullelmus AvuyPerson: sibi dixit
hereticam semel.*Abbreviation, uncertain reading
[p. 488]Page break

Item dicit et confessa est dicta Francesia quod
laz GrassazLanguage change: [Nicht übersetzt: frm, Sprache: en]
Person:
, uxor Anthonii AvuyPerson: ,
dabat caulosTerm: pluribus feminis et non
dabat dicte FrancesiePerson:  ; et tunc dicta FrancesiaPerson:
ipsam jactavit et, post jactantias,
ab humanis decessit ; sed dicta FrancesiaPerson:
negavit mortem illius.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPerson: quod
cepit pira, que erant de cura, et rapas
Stephani JacozPerson: , semper de nocteDuration: night.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est habere in
domo sua unam vacamTerm: que fecit
unum vitulumTerm: similis unius persone
in capite, et nescit quid fecerunt
de dicto vitulo.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est quod venit
ab ipsa8d–uno cane rosetoCorrected: unus canis rosetus–d de domo
ipsorum, et quando fuit coram ipsa, ipse
canis leschiavit tubiam ipsius FrancesiePerson:
et postea ipsa FrancesiaPerson: levavit
gonetamTerm: suam.*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPerson:
quod quedam uxor se posuit nomen dicte
FrancesiePerson: in assertazTerm: Language change: French.*Abbreviation, uncertain reading
[p. 489]Page break

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPerson:
quod de omnibus malis superius confessis
numquam fecit confessionem donec in
festo PascheTerm: proxime lapsoDate: March 1527 (floating holiday).*Abbreviation, uncertain reading

Item dicit et confessa est quod omnia
suprascripta dicta sunt vera.*Abbreviation, uncertain readinge

Quiquidem dominus castellanus posuit
supradicta in cognitionem ; et fuit
per dictos superius nominatos cognitum in
modum et formam ut sequitur, videlicet quod dicta
FrancesiaPerson: debeat inquerereCorrected: inquirif per
eius personam, tam pro dictis vitiis
quam pro quibusdam processibus secundum
consuetudinem patrie et loci ; facta
cognitione per dictos probos homines, ipse
dominus castellanus eandem FrancesiamPerson:
inquirivitCorrected: inquisivitg et poni fecit in cordisTerm:
tantum quantum portat consuetudinem.*Abbreviation, uncertain reading

Item post dictam inquisitionem et cordis
tradita eidem FrancesiePerson: , fuit interrogata
et confessa est omnia suprascripta ; et
voluit processum suum esse concludconcludendum.*Abbreviation, uncertain reading

Item prefatus dominus inquisitor dictam FrancesiamPerson:
eidem domino castellano remisit, die jovis ante
festum Sancti MichaelisPerson: anno Domini millesimo
quingentesimo vigesimo octavo
Date of origin: 24.9.1528
, prout idem
castellanus petiit litteram testimonialem de remissione.*Abbreviation, uncertain reading
[p. 490]Page break

Item dicta FrancesiaPerson: iterum fuit per dictum dominum castellanum
assignata ad diem veneris immediate sequentem ad
tordurandumCorrected: torturamTerm: h ponendam.9

Item, die jovis post festum Sancti MichaelisPerson: i–ante prandeumAddition above the line by insertion mark–iDate of origin: 1.10.1528, dicta
FrancesiaPerson: comparuit coram dicto domino castellano in
curia dicti loci in judicio ac coram probis
hominibus suprascriptis sedentibus et cognoscentibus :
primo Nycodus JacauxPerson: , Franciscus AmiciPerson: de
OggensPlace: , Johannes SovajatPerson: , Petrus ViretPerson: , Jordanus
Rolier
Person:
, FranciscusPerson: et Glaudius JayetPerson: , Petrus
Deserens
Person:
, Johannes BarrauxPerson: , Johannes CruchoPerson: ,
Girardus JaquierPerson: , Deusfilius SovajatPerson: , Stephanus
Doufort
Person:
, Glaudius SugnyensPerson: , Glaudius
Guyot junior
Person:
, Roletus GarymPerson: , Glaudius JacauxPerson:
de PerezPlace: , Johannes BurnatPerson: , Glaudius BarrauxPerson: ,
Glaudius MejozPerson: , Glaudius VicentPerson: et Petrus
Marguet
Person:
, sedentes et cognoscentes. Qui cognoverunt
quod dicta FrancesiaPerson: debeat esse per dictum
dominum castellanum liberamCorrected: liberatamj et extra terram
dictorum dominorum capituli bampnamNotable spelling in hoc quod solvat
missiones et expensas suas per ipsam factas ;
in qua liberatione fuit per dictos cognoscentes
discordium ; iterum dictus dominus castellanus dictam
FrancesiamPerson: assignavit ad horam post prandeum
ad dictum discordium reportandum in concordio.

Item in dicta hora post prandeumDuration: afternoon, comparuit dicta
FrancesiaPerson: in curia dicti loci assueta coram
dicto domino castellano cum prenominatis sedentibus et
cognoscentibus. Qui reportat dictum discordium
in concordio quod ipsa FrancesiaPerson: debeat esse
bampna extra terram dictorum dominorum capituli LausannensisOrganisation:
k–ex nunc in futurumAddition on the left margin by insertion mark–k in hoc quod solvat expensas et missiones
occasione dicte FrancesiePerson: factas, eo quod est casus
criminis ; Petrus ClavelliPerson: , clericusTerm: LausannensisPlace: , et Petrus
Marguet
Person:
, consiliorTerm: dicte FrancesiePerson: , petierunt habere emendam
et petierunt clerico dicte curie litteram testimonialem. Iterum dictus
dominus castellanus posuit in cognitione ; qui
dicti superius nominati sedentes et cognoscentes cognoverunt
quod non debent habere aliquem10 emendam l–nec aliquem litteram testimonialemAddition above the line by insertion mark–l11, eo quod est
cassus criminis. Iterum dicta die, prefatus dominus castellanus
[p. 491]Page breakassignavit dictam FrancesiamPerson: ad unam horam
post merediem
Duration: afternoon
.

Iterum dicta die in dicta horaDuration: afternoonDate of origin: 1.10.1528, comparuit dicta FrancesiaPerson:
in dicta curia coram dicto domino castellano cum
dictis sedentibus et cognoscentibus superius nominatis. Qui
dominus castellanus posuit in cognitione utrum
debeat habere emendam et litteram per dictum consilium
petitam aut non ; cognoverunt dicti sedentes superius
nominati quod non debet habere aliquem emendam
nec aliquem litteram testimonialem, eo quod est casus
criminis de quo ipsa FrancesiaPerson: est detenta. Iterum
dicti Petrus ClavelliPerson: et Petrus MarguetPerson:
consilii dicte FrancesiePerson: , appellaverunt ad superiorem
dicti domini castellani loco ubi est de consuetudine ;
illico prefatus dominus castellanus posuit dictam
appellationem per dictos consilios petitam
in cognitione per probos superius nominatos ; qui
cognoverunt quod dicta FrancesiaPerson: non debet habere
aliquem appellationem nec aliquam litteram
de appellatione, eo quod est casus criminis de
quo ipsa FrancesiaPerson: est detenta.

Protestavit dictus dominus castellanus quod dicta
FrancesiaPerson: non restat detenta deffectu dicti
castellani, sed restat deffectu amicorum
suorum, et, casu quo eveniret aliquid ab ipsa
FrancesiaPerson: detenta in carceribus, non esset culpa
dicti castellani, sed culpa amicorum suorum.

[Signature:] Aymo de VanePerson: 12 Notarial sign
[p. 492]Page break


Prossès des
malfateursTerm:
Language change: French
13


ProssèsLanguage change: French

Notes

  1. Deletion by scraping: inquisitorem.
  2. Corrected: domini.
  3. Corrected: interrogavit.
  4. Corrected: unus canis rosetus.
  5. Deletion by strikethrough: et
    voluit.
  6. Corrected: inquiri.
  7. Corrected: inquisivit.
  8. Corrected: torturamTerm: .
  9. Addition above the line by insertion mark.
  10. Corrected: liberatam.
  11. Addition on the left margin by insertion mark.
  12. Addition above the line by insertion mark.
  1. Ou alors, il faudrait « temporalium et spiritualium ».
  2. On attendrait plutôt « iam (…) quam ».
  3. Le notaire change de construction en cours de phrase. Le sujet est d’abord « Francesia », exprimée par que (l. 4) et on attendrait interrogata après « fui t», mais c’est « Franciscum », repris à la ligne 9 par « veluti inquisitor », qui devient le sujet de processit (l. 9–11).
  4. C’est-à-dire au château de DommartinPlace: .
  5. Le notaire change de sujet en cours de phrase, l’inquisiteur remplaçant FrançoisePerson: , mais sans adapter la forme verbale en conséquence.
  6. La construction de ce passage est confuse ; on peut néanmoins l’interpréter de la façon suivante : en présence du châtelain et des jurés, FrançoisePerson: étant détenue pour cas d’hérésie, l’inquisiteur l’interrogea.
  7. L’(*) signale le paraphe que le notaire appose à la fin de chaque paragraphe ou aveu, probablement pour v pv[isa] p[robata].
  8. La fonction de ces deux mots est difficilement compréhensible. Sans doute manque-t-il un mot indiquant un lieu ou une personne féminine.
  9. La marque du notaire manque dès cet endroit jusqu’à la fin de ce procès.
  10. A l’exception de la ligne 147 pour littera, le notaire utilise « aliquem » au lieu d’« aliquam » pour les mots littera et appelatio et aliquem au lieu d’aliquam pour emendam.
  11. Pour spécifier que cet ajout n’est pas postérieur au procès, le notaire a écrit à la suite « datum ut supra ».
  12. On le retrouve sous le nom d’Aymo de VallonePerson: dans deux document (ACV, C XX 103/3 et ACV, Fn 227).
  13. Écrit à l’envers, d’une autre main, probablement plus tardive. Cette note dorsale se réfère probablement non seulement au procès Gilliéron, mais à plusieurs documents du registre Ac 29 se rattachant à Dommartin. Ils auraient formé un ensemble rassemblé par le Chapitre cathédral, qui était seigneur de Dommartin (Ostorero et al. 2007, p. 33). Ces procès concernent non seulement des affaires de sorcellerie, mais aussi de brigandage, à l’instar de celui intenté contre Jean MassotPerson: , ce qui expliquerait l’indication de « malfaiteurs ».