SDS VD D 1 22-1
Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero
Citation: SDS VD D 1 22-1
License: CC BY-NC-SA
Procès de sorcellerie intenté contre Isabelle Perat, de Peyres
1498 November 5 – 6. [Château de Dommartin]
Metadata
- Shelfmark: ACV, Ac 29, p. 399–414
- Date of origin: 1498 November 5 – 6
- Substrate: Papier
- Language: Latin
-
Édition
- Pfister 1997, p. 218–231
Littérature
- Kieckhefer 1976, p. 147
- Félix 1986
- Blauert 1989, p. 67–97
- Ostorero 1995, p. 209
- Pfister 1997, p. 67–82
- Ostorero 1999, p. 43
- Ostorero 2005, p. 366
- Utz Tremp 2005c, p. 362–363
- Ostorero et al. 2007, p. 281–292, 481–492
- Ostorero 2010, p. 24–26
- Pittet 2010, p. 202
- Ostorero et al. 2011, p. 47
- Ostorero 2013a, p. 339
- Ostorero 2015a, p. 277
Comments
Les procès de François Marguet (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 365–396), Isabelle Perat (SDS VD D 1 22-1 : ACV, Ac 29, p. 399–414), Marguerite Diserens (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 349–364) et Pierre des Sauges alias Menetrey (SDS VD D 1 24-1 : ACV, Ac 29, p. 415–438) ont tous été intentés en 1498 au château de Dommartin et présidés par le vice-inquisiteur François Fossaud. Ils sont les témoins d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, après la première vague soixante ans auparavant.
Le procès d’Isabelle Perat occupe les pages 399 à 414 du registre AVC, Ac 29 ; les pages 400 et 410 à 414 ont été laissées en blanc. Les actes sont rédigés par le notaire André Thovacin et authentifiés à l’aide de son signet, tout comme les trois autres procès du dossier « Dommartin 1498 ». Il est aussi l’auteur des titres et des notes marginales ajoutées tout au long des procès. La page de garde du cahier (p. 399) contient aussi une annotation de type comptable d’une main inconnue.
Edition Text
Processus YsabellePerson: relicte
Johannis PeratPerson: de PeresPlace:
parrochie Dompni MartiniPlace:
1498Date of origin: 1.1.1498 – 31.12.1498Right
[p. 400]Page break
[p. 401]Page break
Processus YsabellePerson: relicte
Johannis PeratPerson: de PeresPlace: parrochie
Dompni MartiniPlace: .Right
Anno Domini millesimo quatercentesimo nonagesimo
octavo et die quinta mensis novembrisDate of origin: 5.11.1498, sequitur
processus YsabellePerson: relicte Johannis PeratPerson: de
PeresPlace: parrochie Dompni MartiniPlace: , que pro clama
in crimine heresisTerm: fuit detenta coram venerabili patre
fratre Francisco FossaudiPerson: ordinis Predicatorum conventus Beate
Marie Magdalene LausannensisOrganisation: , viceinquisitoreTerm: generali
in civitatibus et dyocesibus LausannensiPlace: , GebennensiPlace: et SedunensiPlace:
auctoritate apostolica specialiter deputatusCorrected: deputatoa, fuit adducta
et per eum interrogata super dicto crimine de veritate
b–confessioMarginal note in the left margin–b dicenda ; que respondit et confitetur esse hereticaTerm: , prout
LausannePlace: in castro MenthoniPlace: in prima, secunda et tercia
monicioneTerm: confessa est, et confitetur in modum qui
sequitur. Et confitetur :
Quod sunt novemDate: 1489 aut decem anni vel circa
quod die unaDate: 1488, veniendo de ecclesia Dompni MartiniPlace:
sub castroPlace: eiusdem loci cum uxorePerson: Johannis
RicharPerson: dicti loci Dompni MartiniPlace: , dicta uxor
dicti Johannis RicharPerson: vocata GuillemetaPerson: dixit
eidem inquisite : « Tu habes multos emulos et
multa tibi improperantur ; sed si velis michi
acquiescere, faciam te vindicare de inimicis tuis ».
Que respondit : « Quid vis quod faciam ? ». Ad illa :
c–negacio DeiMarginal note in the left margin–c « Oportet quod tu neges Deum, sanctum batismiaNotable spelling
et virginem MariamPerson: ». Que YsabellaPerson: acquievit ;
[p. 402]Page breaket die illa de sero, ipsa YsabellaPerson: cum GuillemetaPerson:
predicta iverunt ad vallem subtus castrum predictum
Dompni MartiniPlace: . Et ibidem reperierunt demonemTerm:
in specie hominis vestitum magistroCorrected: nigrod, cuius
nomen erat BrunetPerson: 1 ; qui alloquutus est eidem
YsabellePerson: ad vocem dicte Guillemete RichardazPerson: : « Si
velis negare Deum creatorem tuum, sanctum batismia
et virginem MariamPerson: , te vindicabo de inimicis tuis, et
michi facere homagiumTerm: ». Tunc ipsa inquisita
ad vocem dicti demonis negavit Deum creatorem
celi et terre, sanctum batismia, preter virginem MariamPerson: ;
et hoc facto, dictus demunTerm: se mutavit in
speciem catiTerm: nigri, et obsculata est eum sub cauda,
e–homagiumMarginal note in the left margin–e et dixit quod erat frigidus ; qui dictus demun eidem
tradidit certas pecunias quas eduxit in bursa
sua, deinde ad quandam suam archam. Et post certi
temporis elapsisCorrected: elapsif, reperit frondes quercus in arca
sua loco pecuniarum. Et quolibet annoRepeated duration: 1 year, dicta inquisita
dabat eidem demoni unum pullum prohiciendo
extra domum suam, qui a tunc numquam videbatur.
Interrogata quid ultra g sibi demun precipit,
respondit quod iret ad sectamTerm: cum ceteris hereticis, et
quod non defficeret. Unde post h–dies octoCorrection inline, replaces: duas–h,
ipsa ivit ad sectam ad locum Vallium Dompni
MartiniPlace: subtus castrum i, versus quendam potem.
Et ibidem erat demun in specie hominis, et plures
alii homines, tam mares quam mulieres, et ignis
perseiTerm: colloris et candele ; et ibidem comederunt et
biberumCorrected: biberuntj, scilicet panem, vinum, et carnes in quibus
erant canesCorrected: carnesk humaneTerm: parvorum puerorum.
Interrogata ubi accipiunt illas carnes, dixit
quod iverunt ad domum Johannis JacaudPerson: et interfeceruntTerm:
quendam parvum masculum ex alia muliere, intrantes
per fenestram de nocteDuration: night ; quem necavit Pernetus JacaudPerson: .
Et dum sepultus in cimisterioPlace: ecclesie Dompni MartiniPlace: ,
nocteDuration: night una paulo post, Franciscus MarguetPerson: et Pernetus
JacaudPerson: iverunt deterratum et deportaverunt
ad synagogamTerm: et coxerunt ; deinde l comederunt.
Interrogata quid faciebant de ossibus dictorum
puerorum, respondit igni cremantur ; deinde
faciunt pulveresTerm: ad nocendum hominibus et bestiis
arte demonisTerm: .
Interrogata qui fueruntCorrection inline, replaces: fuitm in occisione dicti pueri,
respondit quod Johannes RicharPerson: , dicta eius uxorPerson: , Pernetus
JacaudPerson: et Franciscus MarguetPerson: , ut n audivit ab
auribusCorrected: oribuso eorum reddidisse computum dicti negocii magistro
eorum in dicta secta.
Interrogata quid ibidem demun dixit ipsis, respondit
quod ipse precipit quod faciamCorrected: faciantp omnia mala que facere
poterunt ; et presertim, quod tradant mortem hominibus
et bestiis ; et ibidem unusquisque reddit computum eidem
demoni de maleficiisTerm: suis secundum majus et
minus, prout egerunt.
Interrogata quid ultra faciunt in septaTerm: , respondit quod
clamant : « Meclet ! Meclet ! »2. Et homines illo tunc
habitant cum mulieribus modo sodometicoTerm: ; et
quod Petrus de GrangiaPerson: de MontPlace: habitabat cum ea.
Interrogata si alius habitavit cum ea in sinagogaTerm: ,
dixit quod sic, scilicet demun, magister suus, in specie hominis
semel ; et quod semen erat frigidissimum ; et ita quod
post fuit valde infirma.
Interrogata quid fecerunt post in dicta secta, dixit
quod dictus demun se mutavit in speciem cati
et quod omnes, tam homines quam mulieres, obsculabant
eum sub cauda.
Interrogata quomodo ibat ad sectam, dixit quod demun
sibi tradidit baculumTerm: unum parvum et haulobostrumTerm:
plenum certo unguentoTerm: , de quo ungebat dictum
baculum, et ponebat inter suas tibias, dicens : « Vaz,
de parCorrection inline, replaces: pparq le dyableTerm: , vaz !Language change: French ». Quo facto, immediate
erat illuc.
Item dixit quod demun sibi precepit quod, cum acciperet
aquam benedictam, quod [debet]Omission, restored by analogyr prohicere a destris et sinistris, et
non supra se. Et ad vocem demonis vituperavit
sanctam crucem, sepe dum reperiebat, spuendo in
eam et conculcando pedibus. ExCorrected: Ets est diu, semel in
PascateTerm: Date: floating holiday, [vidit]Omission, restored by analogyt Franciscum MarguetPerson: portasse sacrum corpus
DominiTerm: ad sectam, videlicet ad furnum Johannis JacaudPerson:
de MonthobynPlace: ; et fricando eum, evanuit ab oculis
eorum.
Item confitetur quod demun eandem semel verberavit
in secta [in]Omission, restored by analogyu Valium Dompni MartiniPlace: , eo quod non fecerat satis
mali.
Interrogata super maleficiis, confitetur quod demun sibi
tradidit unum halobaustrumTerm: repletum unguento
[p. 405]Page breaket pulveribus ad necandum et infirmitates dandum
hominibus et bestiis ; de quo unguento dedit cuidem equoTerm:
pili nigri Petri JacaudPerson: 3, sunt circa duo anniDate: 1496, deinde
uni eque Johannis GilleiriiPerson: ; et quem et quam interfecitCorrection overwritten, replaces: eruntv
ex illo unguento seu pulveribus.
Item confitetur interfecisse duos pueros, eosdem
recipiendo de utero matrum, sunt quatuor anni
vel circaDate: 1494, quorum unus masculus erat, et erat
Petro JacaudPerson: , et alius quedem filia, que erat Glaudio
MartiniPerson: .
Item dicit audivisse a Francisco MarguetPerson: in dicta
secta reddendo computum de maleficiis suis, necasse
quandam filiam Glaudio MarguetPerson: eius nepoti.
Item confitetur quod a PascateTerm: Date: 1498 (floating holiday) citra fuisse cum
prenominatis in domo Johannis JacaudPerson: de nocteDuration: night
intrando per fenestram, et crediderunt necare quandam
parvam filiam suam, eandem stringentesTerm: per tibias. Sed
non potuerunt eandem interficere, quia clamavit ;
deinde pater surrexit, et tunc illi abierunt,
deportantes cohopertoriumCorrection inline, replaces: coop[ertorium]w ab extra du brisTerm: Language change: French.
Interrogata quomodo heretici vocant beatam virginem
MariamPerson: , dixit quod eandem vocant RossazLanguage change: French.
Interrogata in quibus sectis fuerit, dixit quod in tribus, videlicet
in Vallibus Dompni MartiniPlace: , in furno Johannis
JacaudPerson: de MonthobynPlace: , et En laz MolleryPlace: Language change: French seu
Ressia de MolleriaPlace: .
Interrogata a quo tempore fuerit ultimate in secta, dixit quod
sunt sex aut septem septimaneCorrection inline, replaces: annixDate: September 1498. Et
dum fuit vox super capcione hereticorum, heretici
[p. 406]Page breakipsi dixerunt magistro eorum demoni quod timebant,
ne caperentur ; qui respondit eis quod non timerent, quia
ipsos preservaret, eosdem deffraudando.
Interrogata cur non fugit, respondit quod propter spem quam
habebat in magistro suo, ut supra. Et quod libenter
venisset ad confessionem, sed non erat ei possibile,
quia demun eandem tenebat ne confiteretur ; quos eciam
tenet ceteros hereticos, ut non veniant ad penitenciam.
Et dum tales sentit ad penitenciam pervenire, eosdem
acriter verberat.
Interrogata in qua secta ultimate fuit, respondit quod in
septaNotable spelling dicti furni Johannis JacaudPerson: .
y–complicesMarginal note in the left margin–y Interrogata de suis complicibus, respondit quod plures vidit
homines et mulieres in dicta secta et in predictis ; et
presertim Franciscum MarguetPerson: , Pernetum JacaudPerson: , Johannem
RicharPerson: et dictam eius uxoremPerson: , quos cognovit et
vidit realiter in vultu et loquela edentes, bibentes,
demoni eorum magistro reverenciam et honorem facientes,
et ceteros actus quos heretici soliti sunt facere. Et
ultraCorrection inline, replaces: utrz non fuit interrogata, sed per prefatum viceinquisitorem
ad diem sequentemDate: 6.11.1498 remissa, presentibus venerabili viro domino
Laurencio CurvillionisPerson: canonicoTerm: LausannensiOrganisation: et cellerarioTerm:
capituli, Johanne MonetiPerson: eiusdem domini famuloTerm: , Francisco
JacaudPerson: dicti loci castellanoTerm: , Johanne SovajatPerson: gubernatoreTerm:
dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis
et rogatis.
Alia repeticioTerm: dicte YsabellePerson: Centered
Anno quo supra et die sexta mensis novembrisDate of origin: 6.11.1498,
[p. 407]Page breakper prefatum dominum viceinquisitorem dicta
YsabellaPerson: interimCorrected: iterumaa fuit interrogata super complicibus ;
que confitetur quod demun ipsis precipit quod faciant
mori homines et animalia modo quo supra,
dando eisdem sellarium secundum majus et minus
homicidiumTerm: , scilicet pro homine aliquando dat LX
solidosCurrency: 60 shillings , XLCurrency: 40 shillings , secundum quod sciunt pactizare cum
dicto demone, et pro quolibet animali interdum
X solidosCurrency: 10 shillings vel vigintiCurrency: 20 shillings , et sic de singulis, etcAbbreviation.
Et confitetur quod sunt tresDate: 1496 aut quatuor anni
vel circaDate: 1495 quod dicta inquisita, Pernetus JacaudPerson:
et Franciscus MarguetPerson: fecerunt cadere Petrum VincentPerson:
dicti loci Dompni MartiniPlace: a quadam arbore pirus
existente in villa predicta Dompni MartiniPlace: prope
domum ipsius PetriPerson: , arte demonisTerm: ; qui erat
cum ipsis. Quiquidem PetrusPerson: mortuus fuit.
ab–complicesMarginal note in the left margin–ab Interrogata iterum de complicibus suis, confitetur
ultra supranominatos vidisse realiter et cognovisse
in predictis sectis, videlicet Francesiam JacaudPerson: de
SugniensPlace: , necnon MargaritamPerson: uxorem Johannis
DiserensPerson: de PeresPlace: , Girardum de MadalenaPerson:
de BoctentPlace: et Johannem PilletPerson: de Sancto CiriacoPlace: ,
agentes honorem et reverenciam demoni
facientes, et ceteros actus quos etcAbbreviation. Et ultra
non fuit interrogata, sed remissa per
prefatum dominum viceinquisitorem
[p. 408]Page breakad se advisandum ad horam vesperorumTime, presentibus
venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPerson:
canonico LausannensiOrganisation: et cellerario dicti capituli LausannensisOrganisation: , dompno
Johanne VuystonisPerson: cappellanoTerm: vicarioTerm: dicti loci
Dompni MartiniOrganisation: , Johanne SovajatPerson: , Petro GrantPerson: ,
Francisco JacaudPerson: castellano dicti loci, et pluribus
aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.
Alia repeticio cum conclusione
processus dicte Ysabelle PeratPerson: Centered
Anno et die premissisDate of origin: 6.11.1498, hora vesperorumDuration: evening,
predicta YsabellaPerson: per supradictum dominum
viceinquisitorem fuit interrogata super maleficiis per
eam perpetratis. Que respondit alia nescire
preter illa que superius confessata est.
ac–complicesMarginal note in the left margin–ac Interrogata super complicibus suis, dixit et
confitetur se vidisse et realiter cognovisse
in supradictis sectis ut supra dictum est,
scilicet Franciscum MarguetPerson: , Pernetum JacaudPerson: , Johannem
RicharPerson: et eius uxoremPerson: , Francesiam JacodPerson: de SugniensPlace: ,
JohannemPerson: filium dicti Johannis RicharPerson: , MargaritamPerson:
uxorem Johannis DiserensPerson: de PeresPlace: , Girardum
de Laz MagdelleynazLanguage change: FrenchPerson: de Pollie PictetPlace: ,
Glaudium Agnar Le MagnynLanguage change: FrenchPerson: de BoctentPlace: , et
Petrum Menestrey seniorisPerson: etatis, et Johannem
PilletPerson: de Sancto CiriacoPlace: , agentes et
facientes ut supra dictum est. Et juravit
[p. 409]Page breakin manibus dicti domini viceinquisitoris
super sanctis Dei euvangeliis omnia per ipsumCorrected: ipsaad superius
confessata fore vera, et illa vult manutenere
coram omnibus. Tunc prefatus dominus viceinquisitor
dixit prefate confitenti si vellet conclusionem fieri super
dicto suo processu et finem imponere. Quequidem
dicta YsabellaPerson: prefatum dominum viceinquisitorem rogavit ut
concluderet et finem imponeret dicto eius processui, se
submictens de non in contrarium veniendo, renunciando juribus,
etcAbbreviation.
Illico comparuit venerandus dominus procurator sacre fideiTerm:
coram dicto viceinquisitore, petens concludi
super dicto suo processu et conclusionem fieri. Et
tunc, prefatus dominus viceinquisitor conclusit
ae–conclusio processusMarginal note in the left margin–ae et finem dicto processui imposuit, presentibus
venerabili domino Laurencio CurvillionisPerson: canonico LausannensiOrganisation: et
cellerario venerabilis capituli LausannensisOrganisation: , necnon
Francisco JacaudPerson: castellano dicti loci Dompni
MartiniOrganisation: , Petro Pillet alias GrantPerson: , Johanne
SovajatPerson: gubernatore ipsius loci, Girardo dou
ForPerson: , Petro SilvestrozPerson: et Glaudio VincentPerson: ,
omnibus dicti loci Dompni MartiniPlace: testibus ad
premissa vocatis et rogatis.4
De dicti domini viceinquisitoris precepto
Notes
- Corrected: deputato.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Corrected: nigro.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Corrected: elapsi.↩
- Deletion by strikethrough: quid.↩
- Correction inline, replaces: duas.↩
- Deletion by strikethrough: Dom[pni Martini].↩
- Corrected: biberunt.↩
- Corrected: carnes.↩
- Deletion by strikethrough: d.↩
- Correction inline, replaces: fuit.↩
- Deletion by strikethrough: computum.↩
- Corrected: oribus.↩
- Corrected: faciant.↩
- Correction inline, replaces: ppar.↩
- Omission, restored by analogy.↩
- Corrected: Et.↩
- Omission, restored by analogy.↩
- Omission, restored by analogy.↩
- Correction overwritten, replaces: erunt.↩
- Correction inline, replaces: coop[ertorium].↩
- Correction inline, replaces: anni.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Correction inline, replaces: utr.↩
- Corrected: iterum.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Corrected: ipsa.↩
- Marginal note in the left margin.↩
- Le même nom de démon est évoqué par Marguerite DiserensPerson: (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 358, 361).↩
- Cette expression pourrait signifier« Mêlez ! Mêlez ! » ou « Mélangez-vous ! Mélangez-vous ! ». On retrouve cette formule dans le traité des « Errores Gazariorum » (Ostorero et al. 1999, p. 290 et 308), ainsi que dans le procès de Pierre AntoinePerson: de 1449 (SDS-VD-D_1-6-1.xm : ACV, Ac 29, p. 108). Pour d’autres occurrences du terme « meclet » ou « mescle » cf. Ostorero et al. 1999, p. 291, n. 2.↩
- Dans le procès de François MarguetPerson: , Pierre JacaudPerson: , frère du châtelain François JacaudPerson: , accuse FrançoisPerson: d’être à l’origine de la mort de ses vaches (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 370).↩
- La sentence de bannissement contre Isabelle PeratPerson: et François MarguetPerson: est rendue le 14 novembre 1498Date: 14.11.1498 par Laurent CurvillionPerson: . Elle est conservée aux Archives de l’Etat de Neuchâtel (AEN, Archives anciennes, AS–E24.3, éditée par Morerod dans Ostorero 2007, p. 489–492 et analysé p. 481–487).↩
Regest
Isabelle Perat, de Dommartin, arrêtée sur plainte pour crime d’hérésie, comparait le 5 novembre 1498 devant le vice-inquisiteur François Fossaud, au château de Dommartin. Interrogée par ce dernier, elle ratifie les aveux faits auparavant lors des trois premières monitions au château de Menthon à Lausanne ; elle dénonce quatre personnes (3 hommes et une femme), y compris l’inculpé François Marguet. Le lendemain, elle ratifie et complète ses aveux à deux reprises ; elle ajoute en même temps les noms de sept autres complices (5 hommes et 2 femmes), y compris ceux des inculpés Marguerite Diserens et Pierre Menetrey. Le même jour, le procès est clos. Les actes s’arrêtent ici, mais nous savons qu’Isabelle a été finalement condamnée au bûcher par le Chapitre de Lausanne, seigneur temporel de Dommartin.