check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 6-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 6-1

License: CC BY-NC-SA

Extrait du procès de sorcellerie intenté contre Pierre Antoine, d’Estavayer

1449 November 3 – 4. Château d’Ouchy

Pierre Antoine, d’Estavayer, est jugé pour crime de sorcellerie au cours d’un procès qui se déroule aux mois d’octobre et novembre de 1449, instruit par l’inquisiteur dominicain Henri Chouvet et le chanoine de Lausanne Antoine Gappet, au château d’Ouchy. Le 3 novembre, l’accusé passe aux aveux et dénonce vingt-et-une personnes (17 hommes et 4 femmes), dont six déjà condamnées. Le lendemain, il poursuit ses aveux et dénonce sept personnes (4 hommes et 3 femmes). Ce même jour, Pierre Antoine demande à l’official de Lausanne Jean André que sa confession soit lue en présence de Léopard de Bosco, vicaire épiscopal, et Pierre de Crostel, procureur de la foi.

Les procès de Jaquet Durier (SDS-VD-D_1-2-1 : ACV, Ac 29, p. 5–28), de Catherine Quicquat (SDS VD D 1 3-1 : ACV, Ac 29, p. 29–43), de Pierre Munier (SDS VD D 1 4-1 : ACV, Ac 29, p. 44–55), de Pierre Chavaz (SDS VD D 1 5-1 : ACV, Ac 29, p. 56–71) et de Pierre Antoine (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 104–119) ont été intentés entre 1448 et 1449. Ils sont les témoins d’une vaste chasse aux sorciers menée sur la Riviera lémanique et dans le Nord vaudois au milieu du XVe siècle.

L’extrait du procès de Pierre Antoine occupe les pages 104 à 119 du registre Ac 29. Il a été placé après les procès de Pierre dou Chanoz et Jaquette Pelorinaz, chronologiquement postérieurs, car il a été daté par erreur de 1459 par une main moderne. Le document a été consigné dans un cahier qui compte six folios, auquel on a ajouté un grand folio qui sert de couverture dorsale et qui contient aussi l’intitulé du document (p. 104). Les pages 114–119 sont restées blanches, mais la page 117 contient l’annotation « processus fidei ».

Le document est une copie des aveux livrés par Pierre Antoine le 3 et 4 novembre, extraite de son procès original, qui n’a pas été conservé. La copie est levée par les notaires Claude de Pont et [Antoine] Girod, qui authentifient l’exemplaire à l’aide de leur signet.

Edition Text

[Registratur’s sign on the left margin in a hand of the 20th century:] 1459 nov. 3Date: 3.11.14591

aCopia processus Petri AnthoniePerson: ex originali sumpta

[p. 105]Page break

[p. 106]Page break

b–Causis heresisTerm: confessio Petri AnthoniePerson: quam de verbo ad verbum lacius sermone particulatimUncertain readingc, ad scribendum ore suo proprio pronunciavit.Addition on the top by main hand (A)–b

3 novembre 1449

dAnno Domini M CCCC XLIX die vero lune tercia mensis novembrisDate of origin: 3.11.1449 in castro RippePlace of origin: 2 coram dominis HenricoPerson: inquisitoreTerm: et Anthonio e GappetiPerson: judicibus, constitutus Petrus AnthoniePerson: , presens et interrogatus ac monitus caritative pro honore fidei et juratus tactis scripturis in manibus domini inquisitoris juravit dicere veritatem.
In primo medio suo juramento interrogatus respondit quod sunt XI anniDate: 1438 elapsi quod fuit in YverdunoPlace: in domo domini Johannis BrayeriiPerson: moderni curatiTerm: Sancti AlbiniPlace: 3, in qua domo tunc habitabat JohannesPerson: TamCorrected from: Iamf tunc tabernarius ; et tam in illa quam in domo Johannis DoeratPerson: in qua habitabat Petrus JoctetPerson: 4 de YverdunoPlace: , et ipse PetrusPerson: lusit cum taxillis cum quondam nobili Anthonio de DalliensPerson: et Guillermo de BalmisPerson: 5, Henrico AubersonPerson: et pluribus aliis ; in quibus ludis in duobus diebus et duabus noctibus interpellatim et magis de nocte quam de die ipse PetrusPerson: perdidit cum predictis summam XXX librarum monete bone vel cursibilisCurrency: 30 lb  ; et hoc facto recessit versus domum suam, in qua domo sua et alibi ipso existente per plures dies uxor sua increpavit eum propter perdicionem factam peccuniarum predictarum.
Item eodem anno quadam die jovis post festum Purificationis beate MariePerson: virginisDate: 5.2.1439 (feast day) ipso PetroPerson: remoto a villa PaterniaciPlace: usque ad domum habitacionis sue posterus occasum solis, et in puncto noctis, inter villam de ChavanexPlace: et ...Gap in the original (1 word)g apparuit sibi tempus tam obscurum quod nichil videbat et propter obscuritatem perdidit iter et semper eundo putando ire ad domum suam, reperit se versusAddition above the lineh quoddam nemus vocatum RapesPlace: Language change: French6 ; et ibidem sibi apparuerunt visu esse plures gentes ; et facto per ipsum signum crucis in fronte suo evanuerunt omnes, excepto uno induto vestibus nigris prout sibi apparuit. Et tunc ille homo apparens sibi dixit ad ipsum : « Quo vadis ? ». Cui PetrusPerson: respondit : « Vado ad domum meam ». Qui tunc ipsi PetroPerson:  : « Tu non es bene in itinere ». Cui PetrusPerson: respondit « Ymo suntCorrected from: sumi ». Qui homo sibi dixit : « Quid cogitas tu ? ». Qui PetrusPerson: respondit : « Non cogito nisi bonum ». j–Qui homoCorrection overwritten, replaces: Cui homini–j dixit : « Ymo tu tristaris et doles de perda quam fecisti in ludo pridie. Ymo si tu vis mihi credere, ego bene faciam tibi compunccionemCorrected from: compensacionemk tue perde et quod tu non amplius irasceris in domo tua de ea perda ». Qui PetrusPerson: respondit : « Ego bene vellem », et quesivit ab eo : « Quis estCorrected from: esl tu ? ». Dixit alter homo : « Non cures quis ego sumCorrection overwritten, replaces: suntm, sed responde mihi ad hoc quod dixi tibi ». Qui PetrusPerson: dixit quidCorrected from: quodn vellet scireAddition above the lineo qualem conpensacionem faceret sibi. Respondit ille homo quod traderet sibi PetroPerson: XXX librasCurrency: 30 lb et faceret sibi multa bona, ita tamen quod PetrusPerson: p adhoreret sibi et crederet q mandatis suis. Qui PetrusPerson: dixit quod traderet sibi dictas XXX librasCurrency: 30 lb . Qui alter respondit quod non habebat pro tunc sed quod iret die martis proxime sequenti apud GrandissonumPlace: et ibidem reperire Perronetum MerceriiPerson: , qui ipsi PetroPerson: daret industriam quod ubi deberet reperire ipsum sibi loquentem pro habendo pecunias huiusmodi.
Quaquidem die martisDate: Tuesday, 10.2.1439 a foro YverduniPlace: accessit GrandissonumPlace: et ipso existente in GrandissonoPlace: oviavitCorrected from: obviavitr dicto PerronetoPerson: circa occasum solis. Qui PerronetusPerson: dixit PetroPerson:  : « Bene veneris, ego bene scio quid tu es acturus. Veni cenatum mecum et postea ego disponam factum tuum ». Et ivit PetrusPerson: ad cenandum secum in domo sua, et facta cena dictus PerronetusPerson: dixit PetroPerson:  : « Desunt tibi XXX librasCurrency: 30 lb tibiAddition above the lines promisse tradende per magistrum nostrum BeelzebusPerson:  ; opportet quod tu venias mecum [p. 107]Page breakpro habendo ». Ex tunc exiverunt ipsi PerronetusPerson: et PetrusPerson: villam GrandissonisPlace: , et erant quasi due hore noctis. Et post exitum ville predicte dictus PerronetusPerson: cepit PetrumPerson: per fimbriamCorrection overwritten, replaces: [...]t vestis et valde cito posterus exitum fuerit portatus ad pontem de RupuytPlace: Correction inline, replaces: Rupytu7, et apparuit sibi quod volarent. CitraCorrection inline, replaces: circav illum pontem reperierunt plures gentes numero XIIII vel circa unacum dicto BeelzebulPerson: sedente super unam salicem bassam in facie unius grossi cati nigri habentis vultum quasi hominis, occulos rubeos ad modum ignis. Qui catus tunc dixit, male organnizandoNotable spelling : « Sunt aliqui novi venturi ? ». Qui Perronetus MerceriiPerson:  : « Ita, magister, Petrus AnthoniePerson: w–est hicAddition on the left margin by insertion mark–w ». Et tunc x dicebat BeelzebulPerson:  : « Scribamus ipsum venturum, et bene venerit ». Et tunc dictus PerronetusPerson: incepit sermocinare sermoCorrected from: sermonemy et dixit quomodo habendum et producendum esse dicto BeelzebusPerson: et facerez homagiumTerm: adnegandoCorrected from: abnegandoaa sanctam Trinitatem, beatam virginem MariamPerson: , parNotable spelling curiam celestem, parte[em]Corrected from: ab paradisi ac sacramentoCorrected from: sacramentumac baptisme. Facto sermoCorrected from: sermonead illeCorrected from: illiae omnes in illo loco existentes evanuerunt ; et commesti fuerunt ibidem panes et carnes castratusCorrected from: castratiaf bovis et secundum videre ipsius Petri carnes humanasCorrected from: humaneagTerm: , et bibitum fuit vinum ; ac PetrusPerson: bibit et commedit cum eis ; et erant ibidemAddition on the left marginah candele nigre parve facientes flamamCorrected from: flammamai quasi blovi coloris ad magnitudinem candelarum unius denarii.
Et facta cena PerronetusPerson: antedictus dixit PetroPerson: quod deberet facere homagium dicto BeelzebubCorrection overwritten, replaces: sajPerson: magistro, prout et quemadmodum ipse predicaverat. Qui PetrusPerson: respondit quod prius vellet esse solid.Corrected from: solutusak de XXX librisCurrency: 30 lb sibi promissis. Et tunc BeelsibusPerson: in forma cati [dixit]Omission, restored by analogyal quod ipse non habebat totam quantitatem, et cepit unam bursam que erat subtus eum et evacuavit ipseCorrected from: ipsamam unacum PerronetoPerson: predicto ; manebant sibi an LX solidos tam in moneta Sabaudie debili et nova quam in aliis monetis. Quo magistro dixit PetrusPerson: quod non sibi ao sufficiebat. Et tunc BeelzebulPerson: catus dixit PetroPerson: quod ipse Perronetus MerceriiPerson: de residuo satisfaceret sibi, eciamque daret sibi practicam per quam lucraretur ultra summam sibi promissam. Qui PerronetusPerson: promisit eidem PetroPerson: sibi satisfacere. Et hoc facto ipse Petrus AnthoniePerson: fecit homagium BeelzebulPerson: cato predicto abCorrection overwritten, replaces: dap negando sanctam Trinitatem, beatam virginem MariamPerson: , totam curiam celestem, partem paradisi, fontem baptismalem ac alia sacramenta, dando sibi ungulam magno pedris8 sinistri pedis aq–post mortemAddition above the line–aq in signum homagii huiusmodi. Et hoc facto osculatus fuitCorrection inline, replaces: suntar catum sub cauda in culo. Quo homagio sic facto idem PerronetusCorrection overwritten, replaces: Petrusas MercierPerson: et omnes alii in dicta congregacione existentes osculati similiter fuerunt ipsum catum in culo.
Et postea iterum PerronetusPerson: incepit sermonizare, at dando laudes dicto BeelzebelPerson: in hiis similibus verbis linga layca, videlicet : « Ecce nos debemus bene laudare et adorare magistrum deum nostrum hic presentem, qui nobis tanta bona tribuit, escas, cibaria, potum et pecunias et alia nobis neccessaria, et quem videmus, non sicut Christiani qui adorant quem et non vident, nec eis loquitur eorum deus quem adorant ; et debemus au tamen tenere mandata magistri nostri. [p. 108]Page breakEt ideo intimatur av omnibus hic presentibus quod sub pena mortis et acri verberis, quod nullus ex nostris sit audasCorrected from: audaxaw dexitere9 a predictis homagio et adoracioneTerm: et quod non participent sacramentis Ecclesie, maxime in recepcione eucaristie, audicione misse, aspergissione aque benedicte et assumpcione panis benedicti, et quod nunquam confiteatur hoc homagium fecisse alicui nisi ex nostris complicibus vel illi aut qui vellent intrare nostram congregacionem ad faciendum simile homagium. Et quia de more est quod omnis novus magno deo nostro dare aliquid debeat de laboribus suis, tu PetrePerson: , qui novus nostram societatemTerm: intrasti et homagium fecisti, da libenti animo quicquam volueris deo et magistro nostro ». Cui PetrusPerson: respondit quod ipse daret sibi sextam decimam partem horum que lucraretur mediante ipsius BeelzebulPerson: magistri consilio. Quiquidem magister respondit illud donum habere prout ratum habuit, et apceptavitCorrected from: acceptavitax. Et ulterius idem magister dixit PetroPerson: quod ipse non semper esset secum, sed daret sibi consulem et adjutorem, qui tociens quociens ipsum vocaret, veniret ad ipsum PetrumPerson: et de predictis responderet. Et hoc facto dictus PerronetusPerson: conclusit sermonem suum.
Et tunc idem PetrusPerson: dixit prefato magistro sive cato ubi deberet reperire illum consulem et quo nomine vocaret eum. Qui magister : « Ut in quolibet locoCorrection overwritten, replaces: usay secreto in quo volueris ipsum vocare in nomine meo, veniet et vocatur UsartPerson:  ». Et tunc traditus fuit eidem PetroPerson: baculusTerm: per PerronetumPerson: et una pixis cum unguento pro ungendo baculum pro eundo ad dictam societatem ; et petito per dictum PetrumPerson: quomodo ipse deberet satisfacere dicto magistro de XVI parte sui lucri et in quo loco poneret, respondit magister : « Pone quo volueris sine fraude ».
Quo facto, candele fuerunt extinteCorrected from: extincteaz et tunc dictusAddition above the lineba magister clamavitAddition above the linebb : « bc–Matlet, matletCorrection overwritten, replaces: Matles, matles–bc10 », et quilibet bd qui habuit mulierem recepit suam et coivit more jumentorum a retro versibus vultibus ad terram, et qui non habuit mulierem recepit socium suum ; sed pro illa vice PetrusPerson: non commiscuit se alicui, sed postea aliis vicibus bene fecit. Quibus factis candele reaccenduntur et dati fuerunt cuilibet per magistrum quinque solidi. Et cuilibet recepto baculo suo uncto ponendo ipsum inter crura recesserunt.
Fuerunt ibidem presentes quos novit ipse PetrusPerson:  : dictus be–Complices Marginal note in the left margin by other hand (B)–be Perronetus MerceriiPerson: et Berthodus BarbamPerson: de FyPlace: , Petrus RyondaPerson: mandamenti bfGrandissoniiPlace: , Jaquetus Du PascuiezPerson: et Jaquetus BevarletPerson: 11 dicti mandamenti, Aymonetus TissotetiPerson: 12 de OrbaPlace: qui intitulavit pro tunc ipsum Petrum AnthoniePerson: in libro magistri, Jaquetus MaurenaudCorrection overwritten, replaces: MaudonaudbgPerson: 13 mandamenti de La MottazPlace: , Johannes AppostelozPerson: 14 de OnnensPlace: , quedam mulerCorrected from: mulierbh dicta de la megizTerm: Language change: FrenchPerson: 15 commorans in GrandissonePlace: , PerronetaPerson: uxor quondam Guillermini PutoPerson: , Johannes AnselPerson: 16 de VueteboufCorrection inline, replaces: VetyborbiPlace: , Johannes TaverneriiPerson: 17, Humbertus RenaudPerson: 18, de YverdunoPlace: , FranchiannaPerson: mulier de YverdunoPlace: , Humbertus JacotetPerson: 19 de YverdunoPlace: , Johannes AbergerazPerson: de YverdunoPlace: [p. 109]Page breakcarpentarius, quidam dictus FarquetPerson: Language change: French commorans apud Sanctum AlbinumPlace: , pro nunc ut tradit habitans juxta vicum, quadam mulierAddition above the linebj dicta GallotazPerson: de GrandissonoPlace: .

Item magis libere et sponte confitetur subsequenter : ipso reverso ad domum suam in crastinoDate: 11.2.1439 idem PetrusPerson: ivit ad nemus existens a latere domus sue et in illo loquoCorrected from: locobk in nomine magistri sui BeelzebulPerson: vocavit UsartPerson: adjutorem et consulem suum sibi ut supra dictum etCorrected from: utbl veniret utCorrected from: etbm locereturCorrected from: loquereturbn sibi ; qui venit et sibi apparuit in forma passeris et dixit eidem PetroPerson:  : « Quid vis ? ». boCui PetrusPerson: dixit : « Venias tu ad vocacionem meam tociens quociens ego vocavero te in nomine magistri nostri, prout magister nosterCorrection inline, replaces: nostribp mihi promisit, et docebis me, prout dictum est michi, pro lucrando et negociando ». Qui UsartPerson: in facie passeris respondit : « Veniam et docebo bqet consulam juxta petita ».
Hoc facto recessit ab illo loco et ivit ad StaviacumPlace:  ; in crastinum, eundo PaterniacumPlace: , qui fuit die jovisDate: Thursday, 12.2.1439, iterum vocavit UsartPerson: , ut pareatur in loco dicto in RaspisPlace: , et venit ; et br inquisivit PetrusPerson: ab eo in quibus denariatis deberet implicare predictos LX solidosCurrency: 60 shillings sibi per magistrum BeelzebubPerson: traditos. Qui UsartPerson: respondit : « In frumento ». Et ipsoCorrection overwritten, replaces: ebs PetroPerson: existente in PaterniacoPlace: tam bt–illisAddition above the linebu deCorrected from: de illis–bt pecuniis quam de aliis que habebat, emit PetrusPerson: X modiaVolume: 10 mütt grain frumenti ad mensuram PaterniaciPlace: , que emit a Jaqueto GingioPerson: de PaterniacoPlace: et reposuit in domo Petri GatzetPerson: 20, quolibet modio precio XXI solidorum bone moneteCurrency: 21 , et ipsum frumentum bv paulopost, videlicet post unum mensem vel circaDate: March 1439, Girardus de AlpibusPerson: 21 de LausannaPlace: tantum fecit dicto PetroPerson: quod ipse dictum frumentum sibi vendidit precio quolibet modio eiusdem mensure XLII solidorum bone moneteCurrency: 42 .

Item subsequenter dictus PetrusPerson: inceperat quandam causam in foro temporali apud EschallinsPlace: pro Johanne YbloPerson: 22 de DompnelloyPlace: et contra Johannem GenolletPerson: [p. 110]Page breakdicti loci ; de qua causa PetrusPerson: peciit consilium a dicto UsartPerson: , qui dixit ipso PetroPerson:  : « Tu non debes dubitare, quoniam de causa quam dicitur venias ad optatum » ; et ita factum est ut patet in concordia.

Item magis confitetur quod uno anno cum medio posterus dieCorrected from: diembw martis primo dictam, quadam die jovis de maneDate: Thursday, August 1440 UsartPerson: apparuit in forma passeris inter suamCorrection overwritten, replaces: nbx by intercessionem dicto PetroPerson: et dixit sibi : « Disponas te quod tu sis in ista nocte in ponte de RupuytPlace: in societate et facias quicquid poteris facere utCorrection overwritten, replaces: etbz appareas bonus et legalis magistro nostro ». Cui responditCorrection inline, replaces: redca PetrusPerson: quod sic faceret ; et cum tempus apropinquaret prope vesperas, PetrusPerson: dixit uxori sue quod volebat ire extra villam, et tunc ivit quesitum baculum suum et pixidem qui erant in quadam arbore perforata nomine quercus ; et mansit in nemore juxta suam domum usque quo veniret nox, et quando fuit nox unxitCorrection above the line, replaces: cepitcb baculum et sedit super eum, et cito fuit portatus quasi volando ad dictum pontem de RupuytPlace:  ; et in eodem loco reperit magistrum suum predictum unacum pluribus aliis de societate illa, ac in loco predicto in forma predicta fiebant actus ut supra in alia congregacione de qua jam confessus est. Et ibidem ipse PetrusPerson: etiam commedit carnes humanas cum aliis que fuerunt bulete et rostite, et bonum ac dulcem habebant saporemCorrection overwritten, replaces: saporetemcc, cd–Pen and ink drawing23Addition on the left margin–cd que carnes humane fuerunt apportate – ut verius credit – per Johannem ce AppostelloPerson: prenominatum sine capite et manibus et cf–pedibus pedibusCorrected from: pedibus–cf24.
Et fuerunt cg–Complices Marginal note in the left margin by other hand (B)–cg presentes ibidem Johannes CubletPerson: monerius de GrandissonoPlace: , qui JohannesPerson: tunc ibidem homagium prestitit, et alii supra nominati exceptis Perroneto MerceriiPerson: , Jaqueto de PasquierPerson: , Jaqueto BelvaletPerson: et dicta FranqueniamCorrected from: FranquieniachPerson: qui jam fuerunt combusti, Petro R[...]endoCorrection above the line, replaces: dicens RiendociPerson: 25 et Berteldo BarbanPerson: 26, qui fuerunt relaxati per inquisicionem tamquam penitecesCorrected from: penitentescj. Sed fuerunt ck ibidem Nicodus BodranPerson: de DemoretPlace: et Perrodus LammelingCorrection inline, replaces: LambellingclPerson: de MollendensPlace: .
Et in illa congregacione fecit sermonem Humbertus ReynaulPerson: supra nominatus, dicendo sicut alter supraAddition above the linecm predicaverat, hoc addendoCorrection above the line, replaces: dicendocn : « Vos non debetis dubitare de istis qui vobis apperentCorrected from: apparentco et dicuntur esse combusti, quia ipsi non sunt combusti nec senserunt ullum malum, sed preservavit eos magister noster ab omni malo, et sunt in paradiso et gloria prout refferam vobis et videbitur ». [p. 111]Page breakEt tunc magister vocavit ipsos nominatim et apparuerunt relucentes sicut sol induti vestibus albis, dicentes se fore in gloria et nullum malum sensisse, et sic evanueruntCorrection above the line, replaces: agnoveruntcp.
Et hiis factis extinteCorrected from: extinctecq fuerunt candele interCorrected from: interimcr et clamavit magister « Macles, macles », ut in predicta congregacione. Et quilibet tunc qui habuit mulierem coivit cum ea modo quo supra, et ipse PetrusPerson: coivit cum socio suo Johanne CubletPerson: , et retro primo supra et postea infra. Et candelis inaccensis soluteCorrected from: solutics fuerunt ct quinque solidi cuilibet, quos expedivit dictus Johannes AppostelloPerson: , et duxerunt ut supra cum baculis suis.
Presentes fuerunt in premissis testes confessis et dictis per Petrum AnthoniePerson: coram judicibus prefatis dominus Anthonius ChamosiiPerson: capellanusTerm: ecclesiamCorrected from: ecclesiecu LauannensisIn the original: LausPlace: , fratres Stephanus TeobardiPerson: lector, Johannes de AllexiniaPerson: conventus fratrum Predicatorum LausannensisIn the original: LausOrganisation: , Andreas PerronetiPerson: , Johannes MovelPerson: et Nicolaus de SucthelinPerson: notarii publici videlicet clerici TreciensisIn the original: TrecienPlace: et ColloniensisIn the original: CollonPlace: diocesis.
SequentiCorrection inline, replaces: Sequenticv vero die advenitDate of origin: 4.11.1449 Johannes AndreePerson: officialisTerm: LausannensisOrganisation: ad dicti Petri AnthoniePerson: instanciam ibidem presentis et audientis ; omnia premissa fuerunt alta voce perlecta.

4 novembre 1449

Die vero martis quarta mensis novembrisDate of origin: 4.11.1449 constitutus coram domino Henrico ChouetPerson: inquisitore altero judicum in castro RipePlace of origin: supradicto PetrusPerson: prenominatus et interrogatus mediante suo juramento hesterna cw die prestito dixit ut sequitur. Et primo protestatus fuit quod si dixerit aliqua propter debilitatem quod illa possit emendari.

In premissis cx dixit quod uno anno mediate vel tunc27 post dictam diem jovis ultimo dictam quadam die jovis de maneDuration: morningDate: Thursday, February 1441 idem PetrusPerson: ibat versus suum aratrum in campo suo Douz MareschatPlace: 28, et eundo in medietate nemoris de FossaulPlace: Language change: French venit ad eum UsartPerson: in forma qua supra, qui sibi dixit quod se disponeret pro interesse societati in loco dicto ChassagnyePlace: Language change: French29. Qui PetrusPerson: respondit se nescire dictum locum. Et tunc dictus UsartPerson: dixit eidem PetroPerson:  : « Non cures, sed ascende cum tempus fuerit eundi super baculum tibi datum, [p. 112]Page breaket incontinenti tu eris in loco absque deviacione, et caveas quod tu non facias signum crucis ». Et tunc reverso a dicto campo ipso PetroPerson: ad domum suam finsitCorrected from: finxitcy se ne uxor sua suspicionem haberet iturum apud VeychensPlace: pro causa curie temporalis ; et dicto PetroPerson: vento ad nemus predictum in quo baculus suus erat, accepto baculo suo cum pixide in arbore qua supra, dictus PetrusPerson: unxit baculum animo predicto et uncto accessit supra modo predicto et incontinenti volando ut sibi apparuit, venit ad dictum locum de ChassagnierPlace: Language change: French.
Et in dicto loco reperit dictum magistrum suum BeelzebubPerson: cz unacum pluribus aliis dicte societatis ; eciam supervenerunt alii in eadem societate da complicesTerm: . Et ibi omnibus coram magistro suo existentibus fecit sermonem quidam db grossus homo de CletisPlace: nomine PaccotPerson: 30, prout eum sic audivit nominari a magistro suo, quia ibi dc–Novi complicesMarginal note in the left margin by other hand (B)–dc venerunt duoCorrection overwritten, replaces: duosdd novi, scilicet quedam de mulier dicta PerretazPerson: 31 commorans YverdunoPlace: , que alias mansit cum dicto BernardoPerson: saltore in YverdunoPlace: , et Nicodus FurnytCorrection above the line, replaces: ForneirdfPerson: agricollaNotable spelling de MurisPlace: dg–mandamenti MolleriePlace: Addition on the left margin by insertion mark–dg, quem dictus PetrusPerson: duxerat ; et sermozinatoCorrection inline, replaces: sermonizdh dominus Petrus MartiniPerson: capellanusTerm: 32 traxit de quadam pixide unam di hostiam, asserendo ipsum facere corpus ChristiTerm: et [in]Omission, restored by analogydj medietate societatis posuit etAddition on the left margindk de jussu magistri omnes dicte societatis expuentes in dictam hostiamCorrection overwritten, replaces: ntdl calcerumCorrected from: calceruntdm eam pedibus.
Quo facto fecerunt cenam in terra supra pannum nigrum et commederunt ibidem de carnibus mutonis, bovis et humanis, quas carnes humanas – ut credit – apportavit Johannes AlbergeratPerson: de YverdunoPlace:  ; de quibus omnibus carnibus PetrusPerson: et alii de societate comederunt. Et fecerunt dicti Nycodus dn FurnyzPerson: et PerretaPerson: tunc homagium magistro suo BeelzebubPerson: , et successive omnes dicte societatis osculati fuerunt dictum magistrum eorum in culo ut supra.
Quo facto iterum factus fuit sermo per prenominatum Petrum PaccotPerson: prout et quemadmodum alii supradicti sermozinaverunt de dando laudes prout supra, et tunc exstinteCorrection inline, replaces: existendo fuerunt candele et dp magister dixit : « Mecle, mecle », et factum fuit prout in alia congregacione ; et PetrusPerson: commiscuit se cum socio suo ut in precedenti congregacione ; et reaccessisCorrected from: reaccensisdq candelis tradittumCorrected from: traditumdr fuit per Pen and ink drawingAddition on the left marginds Humbertum RenaudiPerson: cuilibet ibidem existenti quinque solidos, et excepto predicto Nicodo FurnyiPerson: qui recepit tunc a magistro et dicto HumbertoPerson: racione homagii novi LIIII solidosCurrency: 54 , et dicta PerretaPerson: eciam [p. 113]Page breakdtcertam aliam quantitatem pecunie quam ignorat.
Et fuerunt ibidem presentes supra nominati du–Complices Marginal note in the left margin by other hand (B)–du in secunda sectaTerm: et de plus dicti NycodusPerson: et PerretaPerson: , dominus Petrus MartinPerson: , dominus Petrus PaccotPerson: , PerrissoneCorrected from: Perrissonadv JoelazPerson: , dicta JoliaPerson: 33 morans GrandissonoPlace: , et quedamCorrected from: quidamdw alius sacerdos nomine PetrusPerson: de BurgundiaPlace: stature galice gotzetTerm: Language change: French
ModusNotable spelling per quem PetrusPerson: duxit dictum Nycodum FurnyzPerson: ad sinagogamTerm: , declaravit ut sequitur : videlicet quod dictus Nycodus FurnyzPerson: tenebatur obligatus Jacobo de PetraPerson: 34 de GiezPlace: et cuidam Johanne Aubert alias PiaczoPerson: in certis summis pecuniarum. Qui ipsum NycodumPerson: excommunicaverant usque ad apposicionem cessus inclusive35, prout idem NycodusPerson: dicto PetroPerson: dx retulit, de quo multum contristabatur et dolebat, et plangens venit ad dictum PetrumPerson: per plures vices ut sibi subveniret pro satisfaciendo dictis creditoribus suis. Cui idem PetrusPerson: dixit sepius quod sibi non posset subvenire in aliquo. Et redeunte dicto NycodoPerson: alia vice dicendo ut supra, cui tunc PetrusPerson: dixit : « Si tu velis mihi credere, ego docebo te quomodo poteris satisfacere creditoribus tuis et evadere istas miserias in quibus tu es ». Qui NycodusPerson: dixit quod sic et quod ipse crederet et faceret quid sibi diceret idem PetrusPerson: . Et tunc PetrusPerson: fecit ipsum NycodumPerson: jurare super quibusdam litteris quas portabat idem PetrusPerson: ipsum non detegere de aliquibus verbis sibi dicendis. Qui NycodusPerson: juravit, et tunc dictus PetrusPerson: dixit tunc NycodoPerson:  : « Si tu velis venire mecum infra tempus breve quod tibi intimabo et facere prout ego et alii facimus, ego faciam quod tu habebis X librasCurrency: 10 lb et eciam dabitur tibi practica pro lucrando in aliis rebus ». Qui NycodusPerson: Correction inline, replaces: PetrusPerson: dy dixit quod libenti animo veniret et faceret.
Et sic dicta die jovisDuration: Thursday per unum famulorumTerm: dicti PetriPerson: nominatum ViogetPerson: mandavit dicto NycodoPerson: quod veniret ad loquendum dicto PetroPerson: infra horam vesperasDuration: evening, et venit ; et ipso vento dz–a locoCorrected from: ad locum–dz loco in quo baculus dicti PetriPerson: erat, idem PetrusPerson: cepit dictum NycodumPerson: per fimbriam vestis, ducendo eum ad dictam societatem in loco quo supra, quasi volando. Et ibidem tunc idem PetrusPerson: intitulavit dictum NycodumPerson: et PerretamPerson: in quodam libro nygro ab extra et ab intra galice phalozTerm: Language change: French in forma longa ad modum librorum mercatorum in spissitudine duorum digitorum ; et idem PetrusPerson: scribens sedebat ad latus sinistrum dicti magistri BeelzebubPerson: , qui magister apportavit librum, incaustamNotable spelling nygrum et plumam secum. Et hoc facto homagio per dictum NycodumPerson: dedit in signum homagii terciam partem parvi digiti sui manus sinistre post mortem. Et fuit eidem NycodoPerson: datus adjutor sive consul quidam dyabolusTerm: nomine AstartPerson: .
Presentes fuerunt in confessione ut premictiturCorrected from: premittiturea facta prefati Stephanus TheobardiPerson: et Johannes de ArsinazPerson: PredicatoresOrganisation: , Andreas PerronetiPerson: , Johannes MovvePerson: et Nycolaus de SichtelenPerson: notarii ; et dominus Johannes AndreePerson: officialis LausannensisOrganisation: in presencia huius confessione ultima et in fine interfuit sed non in medio, et legit ultimam partem deposicionis sive confessionis huiusmodi Petro AnthoniePerson: presente et instante quod legeretur sibi huiusmodi confessio sua in presencia Leopardi de BuscoPerson: et Petri CrostelliPerson: procuratoris fideiTerm: et aliorum prescriptorum.

Pro copia ex originali sumpta

[Signature:] Glaudius de PontPerson: Notarial sign
[Signature:] Girod

[p. 114]Page break

[p. 115]Page break

[p. 116]Page break

[p. 117]Page break

Processus fidei

[p. 118]Page break

[p. 119]Page break

Notes

  1. Change of hand: other hand (C).
  2. Addition on the top by main hand (A).
  3. Uncertain reading.
  4. Change of hand: main hand (A).
  5. Deletion by strikethrough: j[udicibus].
  6. Corrected from: Iam.
  7. Gap in the original (1 word).
  8. Addition above the line.
  9. Corrected from: sum.
  10. Correction overwritten, replaces: Cui homini.
  11. Corrected from: compensacionem.
  12. Corrected from: es.
  13. Correction overwritten, replaces: sunt.
  14. Corrected from: quod.
  15. Addition above the line.
  16. Deletion by strikethrough: h.
  17. Deletion by strikethrough: sibi.
  18. Corrected from: obviavit.
  19. Addition above the line.
  20. Correction overwritten, replaces: [...].
  21. Correction inline, replaces: Rupyt.
  22. Correction inline, replaces: circa.
  23. Addition on the left margin by insertion mark.
  24. Deletion by strikethrough: dyab[olus].
  25. Corrected from: sermonem.
  26. Deletion by strikethrough: t.
  27. Corrected from: abnegando.
  28. Corrected from: .
  29. Corrected from: sacramentum.
  30. Corrected from: sermone.
  31. Corrected from: illi.
  32. Corrected from: castrati.
  33. Corrected from: humane.
  34. Addition on the left margin.
  35. Corrected from: flammam.
  36. Correction overwritten, replaces: s.
  37. Corrected from: solutus.
  38. Omission, restored by analogy.
  39. Corrected from: ipsam.
  40. Deletion by strikethrough: so[lidos].
  41. Deletion by strikethrough: satisf.
  42. Correction overwritten, replaces: d.
  43. Addition above the line.
  44. Correction inline, replaces: sunt.
  45. Correction overwritten, replaces: Petrus.
  46. Deletion by strikethrough: bn.
  47. Deletion by strikethrough: et.
  48. Deletion by strikethrough: l.
  49. Corrected from: audax.
  50. Corrected from: acceptavit.
  51. Correction overwritten, replaces: us.
  52. Corrected from: extincte.
  53. Addition above the line.
  54. Addition above the line.
  55. Correction overwritten, replaces: Matles, matles.
  56. Deletion by strikethrough: h[abuit].
  57. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  58. Deletion by strikethrough: R.
  59. Correction overwritten, replaces: Maudonaud.
  60. Corrected from: mulier.
  61. Correction inline, replaces: Vetybor.
  62. Addition above the line.
  63. Corrected from: loco.
  64. Corrected from: ut.
  65. Corrected from: et.
  66. Corrected from: loqueretur.
  67. Deletion by strikethrough: Q.
  68. Correction inline, replaces: nostri.
  69. Change of hand: other hand (B).
  70. Deletion by strikethrough: inquiestis PetrusPerson: .
  71. Correction overwritten, replaces: e.
  72. Corrected from: de illis.
  73. Addition above the line.
  74. Deletion by strikethrough: post.
  75. Corrected from: diem.
  76. Correction overwritten, replaces: n.
  77. Deletion by strikethrough: inter.
  78. Correction overwritten, replaces: et.
  79. Correction inline, replaces: red.
  80. Correction above the line, replaces: cepit.
  81. Correction overwritten, replaces: saporetem.
  82. Addition on the left margin.
  83. Deletion by strikethrough: Appostilo.
  84. Corrected from: pedibus.
  85. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  86. Corrected from: Franquienia.
  87. Correction above the line, replaces: dicens Riendo.
  88. Corrected from: penitentes.
  89. Deletion by strikethrough: idem.
  90. Correction inline, replaces: Lambelling.
  91. Addition above the line.
  92. Correction above the line, replaces: dicendo.
  93. Corrected from: apparent.
  94. Correction above the line, replaces: agnoverunt.
  95. Corrected from: extincte.
  96. Corrected from: interim.
  97. Corrected from: soluti.
  98. Deletion by strikethrough: s[olidi].
  99. Corrected from: ecclesie.
  100. Correction inline, replaces: Sequenti.
  101. Deletion by strikethrough: die.
  102. Deletion by strikethrough: q.
  103. Corrected from: finxit.
  104. Deletion by strikethrough: cum.
  105. Deletion by strikethrough: complices.
  106. Deletion by strikethrough: homo.
  107. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  108. Correction overwritten, replaces: duos.
  109. Deletion by strikethrough: mulier.
  110. Correction above the line, replaces: Forneir.
  111. Addition on the left margin by insertion mark.
  112. Correction inline, replaces: sermoniz.
  113. Deletion by strikethrough: o[stiam].
  114. Omission, restored by analogy.
  115. Addition on the left margin.
  116. Correction overwritten, replaces: nt.
  117. Corrected from: calcerunt.
  118. Deletion by strikethrough: Forneier et Perre.
  119. Correction inline, replaces: existen.
  120. Deletion by strikethrough: d[ixit].
  121. Corrected from: reaccensis.
  122. Corrected from: traditum.
  123. Addition on the left margin.
  124. Change of hand: main hand (A).
  125. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  126. Corrected from: Perrissona.
  127. Corrected from: quidam.
  128. Deletion by strikethrough: retulit.
  129. Correction inline, replaces: PetrusPerson: .
  130. Corrected from: ad locum.
  131. Corrected from: premittitur.
  1. Le document a été daté par erreur de 1459 par une main moderne.
  2. Le château épiscopal d’OuchyPlace: est le lieu de conservation des archives de l’évêché (HS I/4, p. 57 ; Mottaz 1982 II, p. 385–386 ; DHBS V, p. 212–213 ; Modestin 1999a, p. 214).
  3. Il s’agit soit de Saint-Aubin-SaugesPlace: (NE), soit de Saint-AubinPlace: (FR).
  4. Dont-on lire « Petrus Jocet », syndic d’YverdonPlace: en 1442–1443Date: 1.1.1442 – 31.12.1443 et personnage important de la vie yverdonnoise ?
  5. Guillaume de BaulmesPerson: , noble, conseiller de la ville d’YverdonOrganisation: , châtelain en 1447Date: 1447 puis syndic en 1470Date: 1470. À ne pas confondre avec Guillaume de BaulmesPerson: , notaire et bourgeois d’YverdonOrganisation: .
  6. Peut-être le Bois des RâpesPlace: , grande forêt couvrant la partie occidentale du territoire de Belmont-sur-YverdonPlace: . Celle-ci est toutefois très éloignée de PayernePlace: et de Chavannes-le-ChênePlace:  ; les toponymes « les Râpes » sont fréquents dans le Pays de VaudPlace: pour désigner des terrains buissonneux ou arborisés.
  7. Il existe un petit hameau nommé La RupePlace: à proximité d’un ruisseau, entre DonneloyePlace: et CronayPlace: (Jaccard 1978, p. 399).
  8. Lire « pollicis », orteil.
  9. Pour « desitere », désister, rénoncer.
  10. Sur ce mot, voir Ostorero et al. 1999, p. 290–291.
  11. En 1446Date: 1446, Jean BelvaletPerson: reconnaît tenir une maison et plusieurs terres à BonvillarsPlace: en faveur de noble Georges de la MolièrePerson: seigneur de FontPlace: , comme tuteur d’IsabellePerson: , fille de feu Philippe de BonvillarsPerson: et Jacques de BonvillarsPerson: , seigneur du lieu (ACV, Fq 4, non folioté et ACV, Fq 6, fol. 48v–50v et 68–69). Il s’agit probablement d’un parent.
  12. Aymonet TissotetPerson: a été condamné au bûcher en février 1448Date: February 1448, après une première accusation en 1441Date: 1441. Il est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  13. Jaquet MarrenaulPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 59–60).
  14. Jean ApothélozPerson: , également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62), décède avant 1452Date: 1452.
  15. Formulation étrange en raison du « de » : « femme dite de la meige » ; faut-il comprendre fille de la meige ou femme de la meije ? Il peut aussi s’agir d’un toponyme.
  16. Jean AnselPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  17. On trouve un Jean TaverneyPerson: comme co-percepteur avec Gérard RobinPerson: de l’onguel, impôt indirect sur le débit du vin, pièce maîtresse des ressources yverdonnoises. La perception était toujours affermée à un ou deux riches bourgeois d’YverdonOrganisation: et rapportait, bon an mal an, une moyenne de 200 livresCurrency: 200 lb (Déglon 1949, p. 244 et 315). La qualité de bourgeois n’est pas certaine pour la famille Taverney.
  18. Humbert RenaulPerson: , riche marchand, bourgeois et syndic d’YverdonOrganisation: en 1448Date: 1448. Il survit aux dénonciations d’hérésie proférées contre lui tant par Pierre ChavazPerson: que par Pierre AntoinePerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  19. Famille bourgeoise d’YverdonOrganisation:  ; en 1451Date: 1451, un de ses frères est soupçonné d’être atteint de lèpre.
  20. Pierre GachetPerson: est interrogé lors de l’enquête menée suite à la révolte de la commune de PayernePlace: face à son prieuré en 1420 (Wirz 1997, p. 75, 211).
  21. On trouve mention en 1453Date: 1453 d’AymonPerson: et JacquesPerson: , fils de Girardus de AlpibusPerson: , notaire et bourgeois de LausanneOrganisation: (AVL, Chavanne, C 228, fol. 7v). À ne pas confondre avec Girardus de AlpibusPerson: , dont le registre notarial est conservé (ACV, Dg 80/1). Pour d’autres mentions, voir Utz Tremp 2000, p. 751.
  22. En 1425Date: 1425, Jean YblozPerson: hérite des biens de son père AymonetPerson: et tient de noble Jean de ConstantinePerson: , seigneur d’OrzensPlace: , une pose de terre à DonneloyePlace: , pour un cens annuel de 3 sousCurrency: 3 (ACV, C XX 362/3). En 1438Date: 1438, il assigne sur tous ses biens les 27 livresCurrency: 27 lb reçues à titre de dot de sa femme AlexiaPerson: (ACV, C XX 362/6). Il fait crédit à trois reprises à Nicolet l’EscuyerPerson: et à son fils PierrePerson:  : 52 sousCurrency: 52 en 1427Date: 1427, dont il reçoit 7 sousCurrency: 7 en 1436Date: 1436 ; 23 sousCurrency: 23 en 1433Date: 1433 pour l’achat de la moitié de deux vaches ; 43 sousCurrency: 43 en 1444Date: 1444 pour l’achat de la moitié de deux boeufs (ACV, C XX 362/4, 362/5 et 362/7). Sa veuve acccorde un crédit de 8 florinsCurrency: 8 guilders à Antoine GillyPerson: , clerc (ACV, C XX 362/9).
  23. La manicule désigne ici soit la scène d’anthropophagie soit les noms des complices.
  24. Sans doute à cause des onctions que le prêtre fait sur ces membres (Ostorero et al. 1999, p. 299 et Maier 1996, p. 153).
  25. Peut-être « Petro Ryolendo », à rattacher à Pierre RyondaPerson: .
  26. Berthold BarbanPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 58, 61).
  27. « Vel tunc », dans le sens de « vel circa ».
  28. Lieu difficilement identifiable (le champs du Maréchat ?).
  29. Bois de ChassagnePlace: , grande forêt qui s’étendait autrefois des CléesPlace: à ValeyresPlace: et de SergeyPlace: à La RussillePlace: , sur les communes actuelles d’OrbePlace: et des CléesPlace: (Mottaz 1982, I, p. 366–367).
  30. Pierre PaccotPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  31. À identifier peut-être avec PerrettePerson: de VuiteboeufPlace: , dénoncée par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  32. Pierre MartinPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  33. Une « Joliaz » de GrandsonPlace: est également dénoncée par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  34. On trouve un Jacques de PierrePerson: de GiezPlace: prieur de l’Ile Saint-PierreOrganisation: en 1418Date: 1418 et prieur de BevaixPlace: en 1426Date: 1426, qualifié de donzel de GrandsonPlace: en 1431Date: 1431. Il meurt avant 1455Date: 1455 (Clottu 1988, p. 45–52 ; ACV, Fq 5, fol. 8v).
  35. Sanction ecclésiastique personnelle qui consiste en la suspension des offices divins, des sacrements et des sacramentaux, ainsi que de la privation de sépulture. L’interdit recoupe un certain nombre des effets de l’excommunications (Naz 1936–1965, col. 615–628 et 1464–1475).