check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 6-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 6-1

License: CC BY-NC-SA

Extrait du procès de sorcellerie intenté contre Pierre Antoine, d’Estavayer

1449 November 3 – 4. Château d’Ouchy

Pierre Antoine, d’Estavayer, est jugé pour crime de sorcellerie au cours d’un procès qui se déroule aux mois d’octobre et novembre de 1449, instruit par l’inquisiteur dominicain Henri Chouvet et le chanoine de Lausanne Antoine Gappet, au château d’Ouchy. Le 3 novembre, l’accusé passe aux aveux et dénonce vingt-et-une personnes (17 hommes et 4 femmes), dont six déjà condamnées. Le lendemain, il poursuit ses aveux et dénonce sept personnes (4 hommes et 3 femmes). Ce même jour, Pierre Antoine demande à l’official de Lausanne Jean André que sa confession soit lue en présence de Léopard de Bosco, vicaire épiscopal, et Pierre de Crostel, procureur de la foi.

Les procès de Jaquet Durier (SDS-VD-D_1-2-1 : ACV, Ac 29, p. 5–28), de Catherine Quicquat (SDS VD D 1 3-1 : ACV, Ac 29, p. 29–43), de Pierre Munier (SDS VD D 1 4-1 : ACV, Ac 29, p. 44–55), de Pierre Chavaz (SDS VD D 1 5-1 : ACV, Ac 29, p. 56–71) et de Pierre Antoine (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 104–119) ont été intentés entre 1448 et 1449. Ils sont les témoins d’une vaste chasse aux sorciers menée sur la Riviera lémanique et dans le Nord vaudois au milieu du XVe siècle.

L’extrait du procès de Pierre Antoine occupe les pages 104 à 119 du registre Ac 29. Il a été placé après les procès de Pierre dou Chanoz et Jaquette Pelorinaz, chronologiquement postérieurs, car il a été daté par erreur de 1459 par une main moderne. Le document a été consigné dans un cahier qui compte six folios, auquel on a ajouté un grand folio qui sert de couverture dorsale et qui contient aussi l’intitulé du document (p. 104). Les pages 114–119 sont restées blanches, mais la page 117 contient l’annotation « processus fidei ».

Le document est une copie des aveux livrés par Pierre Antoine le 3 et 4 novembre, extraite de son procès original, qui n’a pas été conservé. La copie est levée par les notaires Claude de Pont et [Antoine] Girod, qui authentifient l’exemplaire à l’aide de leur signet.

Edition Text

[Registratur’s sign on the left margin in a hand of the 20th century:] 1459 nov. 3Date: 3.11.14591

aCopia processus Petri AnthoniePerson:
ex originali sumpta

[p. 105]Page break
[p. 106]Page break
b–Causis heresisTerm: confessio Petri AnthoniePerson: quam de verbo ad verbum
lacius sermone particulatimUncertain readingc, ad scribendum ore suo proprio pronunciavit.
Addition on the top by main hand (A)
–b

dAnno Domini M CCCC XLIX die vero lune tercia mensis novembrisDate of origin: 3.11.1449 in castro RippePlace of origin: 2
coram dominis HenricoPerson: inquisitoreTerm: et Anthonio e GappetiPerson: judicibus, constitutus
Petrus AnthoniePerson: , presens et interrogatus ac monitus caritative pro honore
fidei et juratus tactis scripturis in manibus domini inquisitoris juravit dicere
veritatem.
In primo medio suo juramento interrogatus respondit quod sunt XI anniDate: 1438 elapsi
quod fuit in YverdunoPlace: in domo domini Johannis BrayeriiPerson: moderni curatiTerm:
Sancti AlbiniPlace: 3, in qua domo tunc habitabat JohannesPerson: TamCorrected: Iamf tunc tabernarius ; et tam
in illa quam in domo Johannis DoeratPerson: in qua habitabat Petrus JoctetPerson: 4
de YverdunoPlace: , et ipse PetrusPerson: lusit cum taxillis cum quondam nobili Anthonio de DalliensPerson:
et Guillermo de BalmisPerson: 5, Henrico AubersonPerson: et pluribus aliis ; in quibus ludis
in duobus diebus et duabus noctibus interpellatim et magis de nocte quam
de die ipse PetrusPerson: perdidit cum predictis summam XXX librarum monete bone
vel cursibilis
Currency: 30 lb
 ; et hoc facto recessit versus domum suam, in qua domo sua et
alibi ipso existente per plures dies uxor sua increpavit eum propter perdicionem
factam peccuniarum predictarum.
Item eodem anno quadam die jovis post festum Purificationis
beate MariePerson: virginis
Date: 5.2.1439 (feast day)
ipso PetroPerson: remoto a villa PaterniaciPlace: usque ad domum habitacionis sue
posterus occasum solis, et in puncto noctis, inter villam de ChavanexPlace: et ...Gap in the original (1 word)g
apparuit sibi tempus tam obscurum quod nichil videbat et propter obscuritatem perdidit iter
et semper eundo putando ire ad domum suam, reperit se versusAddition above the lineh quoddam nemus vocatum
RapesPlace: Language change: French6 ; et ibidem sibi apparuerunt visu esse plures gentes ; et facto per ipsum signum
crucis in fronte suo evanuerunt omnes, excepto uno induto vestibus nigris
prout sibi apparuit. Et tunc ille homo apparens sibi dixit ad ipsum : « Quo vadis ? ».
Cui PetrusPerson: respondit : « Vado ad domum meam ». Qui tunc ipsi PetroPerson:  : « Tu non es bene
in itinere »
. Cui PetrusPerson: respondit « Ymo suntCorrected: sumi ». Qui homo sibi dixit : « Quid cogitas
tu ? »
. Qui PetrusPerson: respondit : « Non cogito nisi bonum ». j–Qui homoCorrection overwritten, replaces: Cui homini–j dixit : « Ymo tu tristaris
et doles de perda quam fecisti in ludo pridie. Ymo si tu vis mihi credere, ego
bene faciam tibi compunccionemCorrected: compensacionemk tue perde et quod tu non amplius irasceris in domo
tua de ea perda »
. Qui PetrusPerson: respondit : « Ego bene vellem », et quesivit ab eo : « Quis estCorrected: esl
tu ? »
. Dixit alter homo : « Non cures quis ego sumCorrection overwritten, replaces: suntm, sed responde mihi ad hoc quod
dixi tibi »
. Qui PetrusPerson: dixit quidCorrected: quodn vellet scireAddition above the lineo qualem conpensacionem faceret sibi.
Respondit ille homo quod traderet sibi PetroPerson: XXX librasCurrency: 30 lb et faceret sibi multa bona,
ita tamen quod PetrusPerson: p adhoreret sibi et crederet q mandatis suis. Qui PetrusPerson:
dixit quod traderet sibi dictas XXX librasCurrency: 30 lb . Qui alter respondit quod non habebat pro
tunc sed quod iret die martis proxime sequenti apud GrandissonumPlace: et ibidem reperire
Perronetum MerceriiPerson: , qui ipsi PetroPerson: daret industriam quod ubi deberet
reperire ipsum sibi loquentem pro habendo pecunias huiusmodi.
Quaquidem die martisDate: Tuesday, 10.2.1439
a foro YverduniPlace: accessit GrandissonumPlace: et ipso existente in GrandissonoPlace: oviavitCorrected: obviavitr
dicto PerronetoPerson: circa occasum solis. Qui PerronetusPerson: dixit PetroPerson:  : « Bene veneris,
ego bene scio quid tu es acturus. Veni cenatum mecum et postea ego
disponam factum tuum »
. Et ivit PetrusPerson: ad cenandum secum in domo sua, et
facta cena dictus PerronetusPerson: dixit PetroPerson:  : « Desunt tibi XXX librasCurrency: 30 lb tibiAddition above the lines promisse
tradende per magistrum nostrum BeelzebusPerson:  ; opportet quod tu venias mecum
[p. 107]Page breakpro habendo »
. Ex tunc exiverunt ipsi PerronetusPerson: et PetrusPerson: villam GrandissonisPlace: , et
erant quasi due hore noctis. Et post exitum ville predicte dictus PerronetusPerson:
cepit PetrumPerson: per fimbriamCorrection overwritten, replaces: [...]t vestis et valde cito posterus exitum fuerit portatus
ad pontem de RupuytPlace: Correction inline, replaces: Rupytu7, et apparuit sibi quod volarent. CitraCorrection inline, replaces: circav
illum pontem reperierunt plures gentes numero XIIII vel circa unacum dicto
BeelzebulPerson: sedente super unam salicem bassam in facie unius grossi
cati nigri habentis vultum quasi hominis, occulos rubeos ad modum
ignis. Qui catus tunc dixit, male organnizandoNotable spelling : « Sunt aliqui novi venturi ? ».
Qui Perronetus MerceriiPerson:  : « Ita, magister, Petrus AnthoniePerson: w–est hicAddition on the left margin by insertion mark–w ». Et tunc x dicebat
BeelzebulPerson:  : « Scribamus ipsum venturum, et bene venerit ». Et tunc dictus PerronetusPerson:
incepit sermocinare sermoCorrected: sermonemy et dixit quomodo habendum et producendum esse dicto
BeelzebusPerson: et facerez homagiumTerm: adnegandoCorrected: abnegandoaa sanctam Trinitatem, beatam virginem
MariamPerson: , parNotable spelling curiam celestem, parte[em]Corrected: ab paradisi ac sacramentoCorrected: sacramentumac baptisme. Facto sermoCorrected: sermonead illeCorrected: illiae omnes
in illo loco existentes evanuerunt ; et commesti fuerunt ibidem panes
et carnes castratusCorrected: castratiaf bovis et secundum videre ipsius Petri carnes humanasCorrected: humaneagTerm: ,
et bibitum fuit vinum ; ac PetrusPerson: bibit et commedit cum eis ; et erant
ibidemAddition on the left marginah candele nigre parve facientes flamamCorrected: flammamai quasi blovi coloris ad magnitudinem
candelarum unius denarii.
Et facta cena PerronetusPerson: antedictus dixit PetroPerson: quod deberet
facere homagium dicto BeelzebubCorrection overwritten, replaces: sajPerson: magistro, prout et quemadmodum ipse
predicaverat. Qui PetrusPerson: respondit quod prius vellet esse solid.Corrected: solutusak de XXX librisCurrency: 30 lb
sibi promissis. Et tunc BeelsibusPerson: in forma cati [dixit]Omission, restored by analogyal quod ipse non habebat
totam quantitatem, et cepit unam bursam que erat subtus eum et evacuavit
ipseCorrected: ipsamam unacum PerronetoPerson: predicto ; manebant sibi an LX solidos tam in moneta Sabaudie
debili et nova quam in aliis monetis. Quo magistro dixit PetrusPerson: quod non sibi ao
sufficiebat. Et tunc BeelzebulPerson: catus dixit PetroPerson: quod ipse Perronetus
Mercerii
Person:
de residuo satisfaceret sibi, eciamque daret sibi practicam
per quam lucraretur ultra summam sibi promissam. Qui PerronetusPerson: promisit
eidem PetroPerson: sibi satisfacere. Et hoc facto ipse Petrus AnthoniePerson: fecit
homagium BeelzebulPerson: cato predicto abCorrection overwritten, replaces: dap negando sanctam Trinitatem, beatam
virginem MariamPerson: , totam curiam celestem, partem paradisi, fontem baptismalem ac alia
sacramenta, dando sibi ungulam magno pedris8 sinistri pedis aq–post mortemAddition above the line–aq in signum
homagii huiusmodi. Et hoc facto osculatus fuitCorrection inline, replaces: suntar catum sub cauda
in culo. Quo homagio sic facto idem PerronetusCorrection overwritten, replaces: Petrusas MercierPerson: et omnes
alii in dicta congregacione existentes osculati similiter fuerunt ipsum
catum in culo.
Et postea iterum PerronetusPerson: incepit sermonizare,
at dando laudes dicto BeelzebelPerson: in hiis similibus verbis
linga layca, videlicet : « Ecce nos debemus bene laudare et adorare
magistrum deum nostrum hic presentem, qui nobis tanta bona tribuit, escas,
cibaria, potum et pecunias et alia nobis neccessaria, et quem videmus,
non sicut Christiani qui adorant quem et non vident, nec eis loquitur
eorum deus quem adorant ; et debemus au tamen tenere mandata magistri nostri.
[p. 108]Page breakEt ideo intimatur av omnibus hic presentibus quod sub pena mortis et acri
verberis, quod nullus ex nostris sit audasCorrected: audaxaw dexitere9 a predictis homagio
et adoracioneTerm: et quod non participent sacramentis Ecclesie, maxime
in recepcione eucaristie, audicione misse, aspergissione aque benedicte
et assumpcione panis benedicti, et quod nunquam confiteatur hoc homagium fecisse
alicui nisi ex nostris complicibus vel illi aut qui vellent intrare
nostram congregacionem ad faciendum simile homagium. Et quia de
more est quod omnis novus magno deo nostro dare aliquid debeat
de laboribus suis, tu PetrePerson: , qui novus nostram societatemTerm: intrasti
et homagium fecisti, da libenti animo quicquam volueris deo et magistro
nostro »
. Cui PetrusPerson: respondit quod ipse daret sibi sextam decimam partem
horum que lucraretur mediante ipsius BeelzebulPerson: magistri consilio. Quiquidem
magister respondit illud donum habere prout ratum habuit, et apceptavitCorrected: acceptavitax.
Et ulterius idem magister dixit PetroPerson: quod ipse non semper esset secum, sed
daret sibi consulem et adjutorem, qui tociens quociens ipsum vocaret,
veniret ad ipsum PetrumPerson: et de predictis responderet. Et hoc facto dictus
PerronetusPerson: conclusit sermonem suum.
Et tunc idem PetrusPerson: dixit prefato magistro
sive cato ubi deberet reperire illum consulem et quo nomine vocaret
eum. Qui magister : « Ut in quolibet locoCorrection overwritten, replaces: usay secreto in quo volueris ipsum vocare
in nomine meo, veniet et vocatur UsartPerson:  »
. Et tunc traditus fuit eidem
PetroPerson: baculusTerm: per PerronetumPerson: et una pixis cum unguento pro ungendo baculum
pro eundo ad dictam societatem ; et petito per dictum PetrumPerson: quomodo ipse deberet
satisfacere dicto magistro de XVI parte sui lucri et in quo loco
poneret, respondit magister : « Pone quo volueris sine fraude ».
Quo facto,
candele fuerunt extinteCorrected: extincteaz et tunc dictusAddition above the lineba magister clamavitAddition above the linebb : « bc–Matlet, matletCorrection overwritten, replaces: Matles, matles–bc10 », et
quilibet bd qui habuit mulierem recepit suam et coivit more jumentorum
a retro versibus vultibus ad terram, et qui non habuit mulierem recepit socium suum ;
sed pro illa vice PetrusPerson: non commiscuit se alicui, sed postea aliis vicibus
bene fecit. Quibus factis candele reaccenduntur et dati fuerunt cuilibet
per magistrum quinque solidi. Et cuilibet recepto baculo suo uncto ponendo ipsum
inter crura recesserunt.
Fuerunt ibidem presentes quos novit ipse PetrusPerson:  : dictus
be–Complices Marginal note in the left margin by other hand (B)–be Perronetus MerceriiPerson: et Berthodus BarbamPerson: de FyPlace: , Petrus RyondaPerson: mandamenti
bfGrandissoniiPlace: , Jaquetus Du PascuiezPerson: et Jaquetus BevarletPerson: 11 dicti mandamenti,
Aymonetus TissotetiPerson: 12 de OrbaPlace: qui intitulavit pro tunc ipsum Petrum AnthoniePerson:
in libro magistri, Jaquetus MaurenaudCorrection overwritten, replaces: MaudonaudbgPerson: 13 mandamenti de La MottazPlace: ,
Johannes AppostelozPerson: 14 de OnnensPlace: , quedam mulerCorrected: mulierbh dicta de la megizTerm: Language change: FrenchPerson: 15 commorans
in GrandissonePlace: , PerronetaPerson: uxor quondam Guillermini PutoPerson: , Johannes AnselPerson: 16
de VueteboufCorrection inline, replaces: VetyborbiPlace: , Johannes TaverneriiPerson: 17, Humbertus RenaudPerson: 18, de YverdunoPlace: , FranchiannaPerson:
mulier de YverdunoPlace: , Humbertus JacotetPerson: 19 de YverdunoPlace: , Johannes AbergerazPerson: de YverdunoPlace:
[p. 109]Page breakcarpentarius, quidam dictus FarquetPerson: Language change: French commorans apud Sanctum AlbinumPlace: , pro nunc ut
tradit habitans juxta vicum, quadam mulierAddition above the linebj dicta GallotazPerson: de GrandissonoPlace: .

Item magis libere et sponte confitetur subsequenter : ipso reverso ad
domum suam in crastinoDate: 11.2.1439 idem PetrusPerson: ivit ad nemus existens a latere
domus sue et in illo loquoCorrected: locobk in nomine magistri sui BeelzebulPerson: vocavit
UsartPerson: adjutorem et consulem suum sibi ut supra dictum etCorrected: utbl veniret
utCorrected: etbm locereturCorrected: loquereturbn sibi ; qui venit et sibi apparuit in forma passeris et
dixit eidem PetroPerson:  : « Quid vis ? ». boCui PetrusPerson: dixit : « Venias tu
ad vocacionem meam tociens quociens ego vocavero te in
nomine magistri nostri, prout magister nosterCorrection inline, replaces: nostribp mihi promisit, et
docebis me, prout dictum est michi, pro lucrando et negociando »
.
Qui UsartPerson: in facie passeris respondit : « Veniam et docebo
bqet consulam juxta petita »
.
Hoc facto recessit ab illo
loco et ivit ad StaviacumPlace:  ; in crastinum, eundo PaterniacumPlace: ,
qui fuit die jovisDate: Thursday, 12.2.1439, iterum vocavit UsartPerson: , ut pareatur
in loco dicto in RaspisPlace: , et venit ; et br
inquisivit PetrusPerson: ab eo in quibus denariatis deberet
implicare predictos LX solidosCurrency: 60 shillings sibi per magistrum BeelzebubPerson:
traditos. Qui UsartPerson: respondit : « In frumento ». Et ipsoCorrection overwritten, replaces: ebs
PetroPerson: existente in PaterniacoPlace: tam bt–illisAddition above the linebu deCorrected: de illis–bt pecuniis quam de
aliis que habebat, emit PetrusPerson: X modiaVolume: 10 mütt grain frumenti
ad mensuram PaterniaciPlace: , que emit a Jaqueto
Gingio
Person:
de PaterniacoPlace: et reposuit in domo
Petri GatzetPerson: 20, quolibet modio precio XXI solidorum
bone monete
Currency: 21
, et ipsum frumentum bv paulopost,
videlicet post unum mensem vel circaDate: March 1439, Girardus de AlpibusPerson: 21
de LausannaPlace: tantum fecit dicto PetroPerson: quod ipse dictum frumentum
sibi vendidit precio quolibet modio eiusdem mensure
XLII solidorum bone moneteCurrency: 42 .

Item subsequenter dictus PetrusPerson: inceperat quandam
causam in foro temporali apud EschallinsPlace: pro
Johanne YbloPerson: 22 de DompnelloyPlace: et contra Johannem GenolletPerson:
[p. 110]Page breakdicti loci ; de qua causa PetrusPerson: peciit consilium a dicto UsartPerson: ,
qui dixit ipso PetroPerson:  : « Tu non debes dubitare, quoniam de causa quam
dicitur venias ad optatum »
 ; et ita factum est ut patet in concordia.

Item magis confitetur quod uno anno cum medio posterus dieCorrected: diembw martis primo dictam,
quadam die jovis de mane
Date: Thursday, August 1440
UsartPerson: apparuit in forma passeris inter
suamCorrection overwritten, replaces: nbx by intercessionem dicto PetroPerson: et dixit sibi : « Disponas te
quod tu sis in ista nocte in ponte de RupuytPlace: in societate
et facias quicquid poteris facere utCorrection overwritten, replaces: etbz appareas bonus et
legalis magistro nostro »
. Cui responditCorrection inline, replaces: redca PetrusPerson: quod sic faceret ;
et cum tempus apropinquaret prope vesperas, PetrusPerson: dixit uxori
sue quod volebat ire extra villam, et tunc ivit quesitum baculum
suum et pixidem qui erant in quadam arbore perforata nomine quercus ;
et mansit in nemore juxta suam domum usque quo veniret
nox, et quando fuit nox unxitCorrection above the line, replaces: cepitcb baculum et sedit super eum, et
cito fuit portatus quasi volando ad dictum pontem de RupuytPlace:  ;
et in eodem loco reperit magistrum suum predictum unacum pluribus
aliis de societate illa, ac in loco predicto in forma predicta fiebant
actus ut supra in alia congregacione de qua jam confessus est. Et
ibidem ipse PetrusPerson: etiam commedit carnes humanas cum aliis
que fuerunt bulete et rostite, et bonum ac dulcem habebant saporemCorrection overwritten, replaces: saporetemcc,
cd–Pen and ink drawing23Addition on the left margin–cd que carnes humane fuerunt apportate – ut verius credit – per Johannem ce
Appostello
Person:
prenominatum sine capite et manibus et cf–pedibus pedibusCorrected: pedibus–cf24.
Et fuerunt
cg–Complices Marginal note in the left margin by other hand (B)–cg presentes ibidem Johannes CubletPerson: monerius de GrandissonoPlace: , qui JohannesPerson:
tunc ibidem homagium prestitit, et alii supra nominati exceptis Perroneto
Mercerii
Person:
, Jaqueto de PasquierPerson: , Jaqueto BelvaletPerson: et dicta FranqueniamCorrected: FranquieniachPerson:
qui jam fuerunt combusti, Petro R[...]endoCorrection above the line, replaces: dicens RiendociPerson: 25 et Berteldo BarbanPerson: 26,
qui fuerunt relaxati per inquisicionem tamquam penitecesCorrected: penitentescj. Sed
fuerunt ck ibidem Nicodus BodranPerson: de DemoretPlace: et Perrodus
LammelingCorrection inline, replaces: Lambellingcl
Person:
de MollendensPlace: .
Et in illa
congregacione fecit sermonem Humbertus ReynaulPerson: supra nominatus, dicendo
sicut alter supraAddition above the linecm predicaverat, hoc addendoCorrection above the line, replaces: dicendocn : « Vos non debetis
dubitare de istis qui vobis apperentCorrected: apparentco et dicuntur esse combusti,
quia ipsi non sunt combusti nec senserunt ullum malum,
sed preservavit eos magister noster ab omni malo, et sunt in
paradiso et gloria prout refferam vobis et videbitur »
.
[p. 111]Page breakEt tunc magister vocavit ipsos nominatim et apparuerunt relucentes
sicut sol induti vestibus albis, dicentes se fore in gloria
et nullum malum sensisse, et sic evanueruntCorrection above the line, replaces: agnoveruntcp.
Et hiis factis
extinteCorrected: extinctecq fuerunt candele interCorrected: interimcr et clamavit magister « Macles, macles »,
ut in predicta congregacione. Et quilibet tunc qui habuit mulierem coivit cum
ea modo quo supra, et ipse PetrusPerson: coivit cum socio suo
Johanne CubletPerson: , et retro primo supra et postea infra. Et
candelis inaccensis soluteCorrected: solutics fuerunt ct quinque solidi cuilibet, quos expedivit
dictus Johannes AppostelloPerson: , et duxerunt ut supra cum baculis
suis.
Presentes fuerunt in premissis testes confessis et dictis per Petrum
Anthonie
Person:
coram judicibus prefatis dominus Anthonius ChamosiiPerson: capellanusTerm:
ecclesiamCorrected: ecclesiecu LausLauannensisPlace: , fratres Stephanus TeobardiPerson: lector, Johannes de AllexiniaPerson:
conventus fratrum Predicatorum LausLausannensisOrganisation: , Andreas PerronetiPerson: , Johannes
Movel
Person:
et Nicolaus de SucthelinPerson: notarii publici videlicet clerici
TrecienTreciensisPlace: et CollonColloniensisPlace: diocesis.
SequentiCorrection inline, replaces: Sequenticv vero die
advenit
Date of origin: 4.11.1449
Johannes AndreePerson: officialisTerm: LausannensisOrganisation: ad dicti Petri AnthoniePerson:
instanciam ibidem presentis et audientis ; omnia premissa fuerunt
alta voce perlecta.

Die vero martis quarta mensis novembrisDate of origin: 4.11.1449 constitutus coram domino Henrico
Chouet
Person:
inquisitore altero judicum in castro RipePlace of origin: supradicto
PetrusPerson: prenominatus et interrogatus mediante suo juramento hesterna cw
die prestito dixit ut sequitur. Et primo protestatus
fuit quod si dixerit aliqua propter debilitatem quod illa possit
emendari.

In premissis cx dixit quod uno anno mediate vel tunc27 post dictam diem
jovis ultimo dictam quadam die jovis de maneDuration: morning
Date: Thursday, February 1441
idem PetrusPerson:
ibat versus suum aratrum in campo suo Douz MareschatPlace: 28,
et eundo in medietate nemoris de FossaulPlace: Language change: French venit ad eum
UsartPerson: in forma qua supra, qui sibi dixit quod se disponeret
pro interesse societati in loco dicto ChassagnyePlace: Language change: French29. Qui
PetrusPerson: respondit se nescire dictum locum. Et tunc
dictus UsartPerson: dixit eidem PetroPerson:  : « Non cures, sed
ascende cum tempus fuerit eundi super baculum tibi datum,
[p. 112]Page breaket incontinenti tu eris in loco absque deviacione, et caveas quod
tu non facias signum crucis »
. Et tunc reverso a dicto campo
ipso PetroPerson: ad domum suam finsitCorrected: finxitcy se ne uxor sua suspicionem
haberet iturum apud VeychensPlace: pro causa curie temporalis ;
et dicto PetroPerson: vento ad nemus predictum in quo baculus suus
erat, accepto baculo suo cum pixide in arbore qua supra,
dictus PetrusPerson: unxit baculum animo predicto et uncto accessit
supra modo predicto et incontinenti volando ut sibi apparuit,
venit ad dictum locum de ChassagnierPlace: Language change: French.
Et in dicto loco reperit
dictum magistrum suum BeelzebubPerson: cz unacum pluribus aliis
dicte societatis ; eciam supervenerunt alii in eadem societate da
complicesTerm: . Et ibi omnibus coram magistro suo existentibus fecit
sermonem quidam db grossus homo de CletisPlace: nomine PaccotPerson: 30,
prout eum sic audivit nominari a magistro suo, quia ibi
dc–Novi complicesMarginal note in the left margin by other hand (B)–dc venerunt duoCorrection overwritten, replaces: duosdd novi, scilicet quedam de mulier dicta PerretazPerson: 31
commorans YverdunoPlace: , que alias mansit cum dicto BernardoPerson: saltore in YverdunoPlace: ,
et Nicodus FurnytCorrection above the line, replaces: ForneirdfPerson: agricollaNotable spelling de MurisPlace: dg–mandamenti MolleriePlace: Addition on the left margin by insertion mark–dg, quem dictus
PetrusPerson: duxerat ; et sermozinatoCorrection inline, replaces: sermonizdh dominus Petrus
Martini
Person:
capellanusTerm: 32 traxit de quadam pixide unam di hostiam,
asserendo ipsum facere corpus ChristiTerm: et [in]Omission, restored by analogydj medietate societatis posuit
etAddition on the left margindk de jussu magistri omnes dicte societatis expuentes in dictam
hostiamCorrection overwritten, replaces: ntdl calcerumCorrected: calceruntdm eam pedibus.
Quo facto fecerunt
cenam in terra supra pannum nigrum et commederunt ibidem de
carnibus mutonis, bovis et humanis, quas carnes humanas
– ut credit – apportavit Johannes AlbergeratPerson: de YverdunoPlace:  ; de quibus
omnibus carnibus PetrusPerson: et alii de societate comederunt. Et fecerunt
dicti Nycodus dn FurnyzPerson: et PerretaPerson: tunc
homagium magistro suo BeelzebubPerson: , et successive omnes dicte societatis
osculati fuerunt dictum magistrum eorum in culo ut supra.
Quo facto
iterum factus fuit sermo per prenominatum Petrum PaccotPerson: prout et
quemadmodum alii supradicti sermozinaverunt de dando laudes
prout supra, et tunc exstinteCorrection inline, replaces: existendo fuerunt candele et dp
magister dixit : « Mecle, mecle », et factum fuit prout
in alia congregacione ; et PetrusPerson: commiscuit se cum socio suo ut in
precedenti congregacione ; et reaccessisCorrected: reaccensisdq candelis tradittumCorrected: traditumdr fuit per
Pen and ink drawingAddition on the left marginds Humbertum RenaudiPerson: cuilibet ibidem existenti quinque solidos, et excepto
predicto Nicodo FurnyiPerson: qui recepit tunc a magistro et dicto
HumbertoPerson: racione homagii novi LIIII solidosCurrency: 54 , et dicta PerretaPerson: eciam
[p. 113]Page breakdtcertam aliam quantitatem pecunie quam ignorat.
Et fuerunt ibidem presentes supra nominati
du–Complices Marginal note in the left margin by other hand (B)–du in secunda sectaTerm: et de plus dicti NycodusPerson: et PerretaPerson: , dominus Petrus
Martin
Person:
, dominus Petrus PaccotPerson: , PerrissoneCorrected: Perrissonadv JoelazPerson: , dicta JoliaPerson: 33 morans GrandissonoPlace: ,
et quedamCorrected: quidamdw alius sacerdos nomine PetrusPerson: de BurgundiaPlace: stature galice
gotzetTerm: Language change: French
ModusNotable spelling per quem PetrusPerson: duxit dictum Nycodum FurnyzPerson: ad
sinagogamTerm: , declaravit ut sequitur : videlicet quod dictus Nycodus FurnyzPerson:
tenebatur obligatus Jacobo de PetraPerson: 34 de GiezPlace: et cuidam Johanne Aubert
alias Piaczo
Person:
in certis summis pecuniarum. Qui ipsum NycodumPerson: excommunicaverant
usque ad apposicionem cessus inclusive35, prout idem NycodusPerson: dicto PetroPerson: dx
retulit, de quo multum contristabatur et dolebat, et plangens venit
ad dictum PetrumPerson: per plures vices ut sibi subveniret pro satisfaciendo
dictis creditoribus suis. Cui idem PetrusPerson: dixit sepius quod sibi non posset
subvenire in aliquo. Et redeunte dicto NycodoPerson: alia vice dicendo
ut supra, cui tunc PetrusPerson: dixit : « Si tu velis mihi credere, ego docebo
te quomodo poteris satisfacere creditoribus tuis et evadere istas miserias
in quibus tu es »
. Qui NycodusPerson: dixit quod sic et quod ipse crederet et faceret
quid sibi diceret idem PetrusPerson: . Et tunc PetrusPerson: fecit ipsum NycodumPerson:
jurare super quibusdam litteris quas portabat idem PetrusPerson: ipsum non
detegere de aliquibus verbis sibi dicendis. Qui NycodusPerson: juravit,
et tunc dictus PetrusPerson: dixit tunc NycodoPerson:  : « Si tu velis venire mecum
infra tempus breve quod tibi intimabo et facere prout ego et alii
facimus, ego faciam quod tu habebis X librasCurrency: 10 lb et eciam dabitur tibi
practica pro lucrando in aliis rebus »
. Qui NycodusPerson: Correction inline, replaces: PetrusPerson: dy dixit
quod libenti animo veniret et faceret.
Et sic dicta die jovisDuration: Thursday per unum
famulorumTerm: dicti PetriPerson: nominatum ViogetPerson: mandavit dicto NycodoPerson: quod
veniret ad loquendum dicto PetroPerson: infra horam vesperasDuration: evening, et venit ;
et ipso vento dz–a locoCorrected: ad locum–dz loco in quo baculus dicti PetriPerson: erat, idem PetrusPerson:
cepit dictum NycodumPerson: per fimbriam vestis, ducendo eum ad dictam
societatem in loco quo supra, quasi volando. Et ibidem tunc idem PetrusPerson:
intitulavit dictum NycodumPerson: et PerretamPerson: in quodam libro nygro ab
extra et ab intra galice phalozTerm: Language change: French in forma longa ad modum librorum
mercatorum in spissitudine duorum digitorum ; et idem PetrusPerson: scribens
sedebat ad latus sinistrum dicti magistri BeelzebubPerson: , qui magister
apportavit librum, incaustamNotable spelling nygrum et plumam secum. Et hoc facto
homagio per dictum NycodumPerson: dedit in signum homagii terciam partem
parvi digiti sui manus sinistre post mortem. Et fuit eidem NycodoPerson:
datus adjutor sive consul quidam dyabolusTerm: nomine AstartPerson: .
Presentes
fuerunt in confessione ut premictiturCorrected: premittiturea facta prefati Stephanus TheobardiPerson: et
Johannes de ArsinazPerson: PredicatoresOrganisation: , Andreas PerronetiPerson: , Johannes MovvePerson:
et Nycolaus de SichtelenPerson: notarii ; et dominus Johannes AndreePerson: officialis
LausannensisOrganisation: in presencia huius confessione ultima et in fine interfuit sed non
in medio, et legit ultimam partem deposicionis sive confessionis huiusmodi Petro
Anthonie
Person:
presente et instante quod legeretur sibi huiusmodi confessio sua in presencia Leopardi
de Busco
Person:
et Petri CrostelliPerson: procuratoris fideiTerm: et aliorum prescriptorum.

Pro copia ex originali
sumpta

[Signature:] Glaudius de PontPerson: Notarial sign
[Signature:] Girod
[p. 114]Page break
[p. 115]Page break
[p. 116]Page break
[p. 117]Page break

Processus fidei
[p. 118]Page break
[p. 119]Page break

Notes

  1. Change of hand: other hand (C).
  2. Addition on the top by main hand (A).
  3. Uncertain reading.
  4. Change of hand: main hand (A).
  5. Deletion by strikethrough: j[udicibus].
  6. Corrected: Iam.
  7. Gap in the original (1 word).
  8. Addition above the line.
  9. Corrected: sum.
  10. Correction overwritten, replaces: Cui homini.
  11. Corrected: compensacionem.
  12. Corrected: es.
  13. Correction overwritten, replaces: sunt.
  14. Corrected: quod.
  15. Addition above the line.
  16. Deletion by strikethrough: h.
  17. Deletion by strikethrough: sibi.
  18. Corrected: obviavit.
  19. Addition above the line.
  20. Correction overwritten, replaces: [...].
  21. Correction inline, replaces: Rupyt.
  22. Correction inline, replaces: circa.
  23. Addition on the left margin by insertion mark.
  24. Deletion by strikethrough: dyab[olus].
  25. Corrected: sermonem.
  26. Deletion by strikethrough: t.
  27. Corrected: abnegando.
  28. Corrected: .
  29. Corrected: sacramentum.
  30. Corrected: sermone.
  31. Corrected: illi.
  32. Corrected: castrati.
  33. Corrected: humane.
  34. Addition on the left margin.
  35. Corrected: flammam.
  36. Correction overwritten, replaces: s.
  37. Corrected: solutus.
  38. Omission, restored by analogy.
  39. Corrected: ipsam.
  40. Deletion by strikethrough: so[lidos].
  41. Deletion by strikethrough: satisf.
  42. Correction overwritten, replaces: d.
  43. Addition above the line.
  44. Correction inline, replaces: sunt.
  45. Correction overwritten, replaces: Petrus.
  46. Deletion by strikethrough: bn.
  47. Deletion by strikethrough: et.
  48. Deletion by strikethrough: l.
  49. Corrected: audax.
  50. Corrected: acceptavit.
  51. Correction overwritten, replaces: us.
  52. Corrected: extincte.
  53. Addition above the line.
  54. Addition above the line.
  55. Correction overwritten, replaces: Matles, matles.
  56. Deletion by strikethrough: h[abuit].
  57. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  58. Deletion by strikethrough: R.
  59. Correction overwritten, replaces: Maudonaud.
  60. Corrected: mulier.
  61. Correction inline, replaces: Vetybor.
  62. Addition above the line.
  63. Corrected: loco.
  64. Corrected: ut.
  65. Corrected: et.
  66. Corrected: loqueretur.
  67. Deletion by strikethrough: Q.
  68. Correction inline, replaces: nostri.
  69. Change of hand: other hand (B).
  70. Deletion by strikethrough: inquiestis PetrusPerson: .
  71. Correction overwritten, replaces: e.
  72. Corrected: de illis.
  73. Addition above the line.
  74. Deletion by strikethrough: post.
  75. Corrected: diem.
  76. Correction overwritten, replaces: n.
  77. Deletion by strikethrough: inter.
  78. Correction overwritten, replaces: et.
  79. Correction inline, replaces: red.
  80. Correction above the line, replaces: cepit.
  81. Correction overwritten, replaces: saporetem.
  82. Addition on the left margin.
  83. Deletion by strikethrough: Appostilo.
  84. Corrected: pedibus.
  85. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  86. Corrected: Franquienia.
  87. Correction above the line, replaces: dicens Riendo.
  88. Corrected: penitentes.
  89. Deletion by strikethrough: idem.
  90. Correction inline, replaces: Lambelling.
  91. Addition above the line.
  92. Correction above the line, replaces: dicendo.
  93. Corrected: apparent.
  94. Correction above the line, replaces: agnoverunt.
  95. Corrected: extincte.
  96. Corrected: interim.
  97. Corrected: soluti.
  98. Deletion by strikethrough: s[olidi].
  99. Corrected: ecclesie.
  100. Correction inline, replaces: Sequenti.
  101. Deletion by strikethrough: die.
  102. Deletion by strikethrough: q.
  103. Corrected: finxit.
  104. Deletion by strikethrough: cum.
  105. Deletion by strikethrough: complices.
  106. Deletion by strikethrough: homo.
  107. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  108. Correction overwritten, replaces: duos.
  109. Deletion by strikethrough: mulier.
  110. Correction above the line, replaces: Forneir.
  111. Addition on the left margin by insertion mark.
  112. Correction inline, replaces: sermoniz.
  113. Deletion by strikethrough: o[stiam].
  114. Omission, restored by analogy.
  115. Addition on the left margin.
  116. Correction overwritten, replaces: nt.
  117. Corrected: calcerunt.
  118. Deletion by strikethrough: Forneier et Perre.
  119. Correction inline, replaces: existen.
  120. Deletion by strikethrough: d[ixit].
  121. Corrected: reaccensis.
  122. Corrected: traditum.
  123. Addition on the left margin.
  124. Change of hand: main hand (A).
  125. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  126. Corrected: Perrissona.
  127. Corrected: quidam.
  128. Deletion by strikethrough: retulit.
  129. Correction inline, replaces: PetrusPerson: .
  130. Corrected: ad locum.
  131. Corrected: premittitur.
  1. Le document a été daté par erreur de 1459 par une main moderne.
  2. Le château épiscopal d’OuchyPlace: est le lieu de conservation des archives de l’évêché (HS I/4, p. 57 ; Mottaz 1982 II, p. 385–386 ; DHBS V, p. 212–213 ; Modestin 1999a, p. 214).
  3. Il s’agit soit de Saint-Aubin-SaugesPlace: (NE), soit de Saint-AubinPlace: (FR).
  4. Dont-on lire « Petrus Jocet », syndic d’YverdonPlace: en 1442–1443Date: 1.1.1442 – 31.12.1443 et personnage important de la vie yverdonnoise ?
  5. Guillaume de BaulmesPerson: , noble, conseiller de la ville d’YverdonOrganisation: , châtelain en 1447Date: 1447 puis syndic en 1470Date: 1470. À ne pas confondre avec Guillaume de BaulmesPerson: , notaire et bourgeois d’YverdonOrganisation: .
  6. Peut-être le Bois des RâpesPlace: , grande forêt couvrant la partie occidentale du territoire de Belmont-sur-YverdonPlace: . Celle-ci est toutefois très éloignée de PayernePlace: et de Chavannes-le-ChênePlace:  ; les toponymes « les Râpes » sont fréquents dans le Pays de VaudPlace: pour désigner des terrains buissonneux ou arborisés.
  7. Il existe un petit hameau nommé La RupePlace: à proximité d’un ruisseau, entre DonneloyePlace: et CronayPlace: (Jaccard 1978, p. 399).
  8. Lire « pollicis », orteil.
  9. Pour « desitere », désister, rénoncer.
  10. Sur ce mot, voir Ostorero et al. 1999, p. 290–291.
  11. En 1446Date: 1446, Jean BelvaletPerson: reconnaît tenir une maison et plusieurs terres à BonvillarsPlace: en faveur de noble Georges de la MolièrePerson: seigneur de FontPlace: , comme tuteur d’IsabellePerson: , fille de feu Philippe de BonvillarsPerson: et Jacques de BonvillarsPerson: , seigneur du lieu (ACV, Fq 4, non folioté et ACV, Fq 6, fol. 48v–50v et 68–69). Il s’agit probablement d’un parent.
  12. Aymonet TissotetPerson: a été condamné au bûcher en février 1448Date: February 1448, après une première accusation en 1441Date: 1441. Il est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  13. Jaquet MarrenaulPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 59–60).
  14. Jean ApothélozPerson: , également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62), décède avant 1452Date: 1452.
  15. Formulation étrange en raison du « de » : « femme dite de la meige » ; faut-il comprendre fille de la meige ou femme de la meije ? Il peut aussi s’agir d’un toponyme.
  16. Jean AnselPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  17. On trouve un Jean TaverneyPerson: comme co-percepteur avec Gérard RobinPerson: de l’onguel, impôt indirect sur le débit du vin, pièce maîtresse des ressources yverdonnoises. La perception était toujours affermée à un ou deux riches bourgeois d’YverdonOrganisation: et rapportait, bon an mal an, une moyenne de 200 livresCurrency: 200 lb (Déglon 1949, p. 244 et 315). La qualité de bourgeois n’est pas certaine pour la famille Taverney.
  18. Humbert RenaulPerson: , riche marchand, bourgeois et syndic d’YverdonOrganisation: en 1448Date: 1448. Il survit aux dénonciations d’hérésie proférées contre lui tant par Pierre ChavazPerson: que par Pierre AntoinePerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  19. Famille bourgeoise d’YverdonOrganisation:  ; en 1451Date: 1451, un de ses frères est soupçonné d’être atteint de lèpre.
  20. Pierre GachetPerson: est interrogé lors de l’enquête menée suite à la révolte de la commune de PayernePlace: face à son prieuré en 1420 (Wirz 1997, p. 75, 211).
  21. On trouve mention en 1453Date: 1453 d’AymonPerson: et JacquesPerson: , fils de Girardus de AlpibusPerson: , notaire et bourgeois de LausanneOrganisation: (AVL, Chavanne, C 228, fol. 7v). À ne pas confondre avec Girardus de AlpibusPerson: , dont le registre notarial est conservé (ACV, Dg 80/1). Pour d’autres mentions, voir Utz Tremp 2000, p. 751.
  22. En 1425Date: 1425, Jean YblozPerson: hérite des biens de son père AymonetPerson: et tient de noble Jean de ConstantinePerson: , seigneur d’OrzensPlace: , une pose de terre à DonneloyePlace: , pour un cens annuel de 3 sousCurrency: 3 (ACV, C XX 362/3). En 1438Date: 1438, il assigne sur tous ses biens les 27 livresCurrency: 27 lb reçues à titre de dot de sa femme AlexiaPerson: (ACV, C XX 362/6). Il fait crédit à trois reprises à Nicolet l’EscuyerPerson: et à son fils PierrePerson:  : 52 sousCurrency: 52 en 1427Date: 1427, dont il reçoit 7 sousCurrency: 7 en 1436Date: 1436 ; 23 sousCurrency: 23 en 1433Date: 1433 pour l’achat de la moitié de deux vaches ; 43 sousCurrency: 43 en 1444Date: 1444 pour l’achat de la moitié de deux boeufs (ACV, C XX 362/4, 362/5 et 362/7). Sa veuve acccorde un crédit de 8 florinsCurrency: 8 guilders à Antoine GillyPerson: , clerc (ACV, C XX 362/9).
  23. La manicule désigne ici soit la scène d’anthropophagie soit les noms des complices.
  24. Sans doute à cause des onctions que le prêtre fait sur ces membres (Ostorero et al. 1999, p. 299 et Maier 1996, p. 153).
  25. Peut-être « Petro Ryolendo », à rattacher à Pierre RyondaPerson: .
  26. Berthold BarbanPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 58, 61).
  27. « Vel tunc », dans le sens de « vel circa ».
  28. Lieu difficilement identifiable (le champs du Maréchat ?).
  29. Bois de ChassagnePlace: , grande forêt qui s’étendait autrefois des CléesPlace: à ValeyresPlace: et de SergeyPlace: à La RussillePlace: , sur les communes actuelles d’OrbePlace: et des CléesPlace: (Mottaz 1982, I, p. 366–367).
  30. Pierre PaccotPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  31. À identifier peut-être avec PerrettePerson: de VuiteboeufPlace: , dénoncée par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  32. Pierre MartinPerson: est également dénoncé par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  33. Une « Joliaz » de GrandsonPlace: est également dénoncée par Pierre ChavazPerson: (ACV, Ac 29, p. 62).
  34. On trouve un Jacques de PierrePerson: de GiezPlace: prieur de l’Ile Saint-PierreOrganisation: en 1418Date: 1418 et prieur de BevaixPlace: en 1426Date: 1426, qualifié de donzel de GrandsonPlace: en 1431Date: 1431. Il meurt avant 1455Date: 1455 (Clottu 1988, p. 45–52 ; ACV, Fq 5, fol. 8v).
  35. Sanction ecclésiastique personnelle qui consiste en la suspension des offices divins, des sacrements et des sacramentaux, ainsi que de la privation de sépulture. L’interdit recoupe un certain nombre des effets de l’excommunications (Naz 1936–1965, col. 615–628 et 1464–1475).