check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SSRQ ZH NF I/2/1 123-1

Sammlung Schweizerischer Rechtsquellen, I. Abteilung: Die Rechtsquellen des Kantons Zürich. Neue Folge. Erster Teil: Die Stadtrechte von Zürich und Winterthur. Zweite Reihe: Die Rechtsquellen der Stadt Winterthur. Band 1: Die Rechtsquellen der Stadt Winterthur I, by Bettina Fürderer

Citation: SSRQ ZH NF I/2/1 123-1

License: CC BY-NC-SA

Lösung der Winterthurer Vorstädte aus dem Sprengel der Pfarrei Oberwinterthur

1482 May 9. Konstanz

Der Generalvikar Bischof Ottos von Konstanz erklärt: Seitens des Schultheissen und Rats von Winterthur und der Einwohner der Vorstädte sowie der sechs Mühlen ausserhalb der Stadtmauern wurde vorgebracht, dass deren Zugehörigkeit zum Sprengel der Pfarrkirche Oberwinterthur aufgrund der Entfernung mit vielen Unannehmlichkeiten verbunden sei und dass viele aus diesem Grund in die Stadt ziehen würden. Um dem abzuhelfen, haben sie den Abt und Konvent des Klosters Petershausen bei Konstanz als Kollatoren und Rektoren der Pfarrkirche in Oberwinterthur sowie den dortigen Leutpriester Heinrich Kentler gebeten, in die Lösung der Vorstädte aus ihrem Sprengel und die Eingliederung in den Sprengel der Pfarrkirche in Winterthur gegen eine Entschädigung von 200 Gulden oder einen jährlichen Zins von 10 Gulden, rückkaufbar um 200 Gulden, einzuwilligen. Die Rechte des Klosters an Gütern, Zehnten und Leuten sowie die Jahrzeitstiftungen zugunsten der Pfarrkirche in Oberwinterthur bleiben davon unberührt. Für den Bau soll die Pfarrgemeinde Oberwinterthur 120 Gulden oder einen jährlichen Zins von 6 Gulden erhalten. Nach dieser Übereinkunft und der Einwilligung des Abts und Konvents sowie des Leutpriesters von Oberwinterthur haben Schultheiss, Rat und Einwohner von Winterthur den Generalvikar gebeten, diese Loslösung und Inkorporation vorzunehmen. Der Generalvikar ordnet unter Vorbehalt der Rechte des Klosters Petershausen und der Jahrzeitstiftungen zugunsten der Pfarrkirche in Oberwinterthur an, dass künftig alle Einwohner als Angehörige der Pfarrkirche in Winterthur dem dortigen Leutpriester unterstehen, von ihm seelsorgerisch betreut werden und ihm seine Einkünfte zukommen lassen sollen. Die Rechte des Bischofs und des Archidiakons bleiben davon unberührt. Es siegeln der Aussteller, der Abt und Konvent von Petershausen, der Landvogt von Kyburg Felix Schwarzmurer, Ritter, im Namen der Kirchgemeinde von Oberwinterthur, Peter Kaiser, Rektor der Pfarrkirche in Winterthur, Schultheiss und Rat von Winterthur sowie der Leutpriester von Andelfingen als Dekan des Dekanats Winterthur im Namen des Leutpriesters von Oberwinterthur Heinrich Kentler.

  • Shelfmark: STAW URK 1520
  • Date of origin: 1482 May 9
  • Transmission: Original
  • Substrate: Pergament
  • Format h × w (cm): 56.0 × 43.5 (Plica: 10.0 cm)
  • 7 seals:
    1. Generalvikar des Bischofs von KonstanzPerson: , wax, oval, sealed on a parchment tag, damaged
    2. Abt von PetershausenPerson: , wax, oval, sealed on a parchment tag, chipped
    3. Konvent von PetershausenPerson: , wax, round, sealed on a parchment tag, damaged
    4. Felix SchwarzmurerPerson: , wax, round, sealed on a parchment tag, polished
    5. Peter KaiserPerson: , wax, round, sealed on a parchment tag, polished
    6. Stadt WinterthurOrganisation: , wax, round, sealed on a parchment tag, polished
    7. Heinrich KentlerPerson: , wax, round, sealed on a parchment tag, polished
  • Language: Latin
  • Scribe: Konrad Armbruster

  • Shelfmark: StAZH A 155.1, Nr. 35a
  • Date of origin: 17. c.
  • Transmission: Abschrift, Heft (4 Blätter)
  • Substrate: Papier
  • Format h × w (cm): 16.0 × 20.0
  • Language: Latin

1180 bestätigte ein Spruch des Bischofs von KonstanzPlace: den Status der Kirche in WinterthurPlace: als Pfarrkirche, verbunden mit Begräbnisrecht und Taufrecht, sowie ihre Unabhängigkeit von der Pfarrkirche in OberwinterthurPlace: . Künftig angelegte Quartiere sollten aber der Pfarrgemeinde OberwinterthurPlace: zugewiesen werden (SSRQ ZH NF I/2/1 1-1). Die Aufteilung der Einwohnerschaft WinterthursPlace: auf zwei Pfarreien hatte 300 Jahre Bestand, bis der Sprengel der Stadtpfarrei auf die Vorstädte, die wohl vor allem von Angehörigen der Mittelschicht und Unterschicht bewohnt wurden, und auf die Mühlen ausserhalb der Stadtmauern ausgedehnt wurde. Vgl. hierzu Illi 1993, S. 130 und Karte auf S. 131; Kläui 1968, S. 287-288.

Edition Text


Vicarius reverendi in Christo patris et domini, domini OttonisPerson: dei et apostolice sedis gratia episcopi ConstanciensisPlace: , in spiritualibus generalis1.
Crediti nobis officii deposcit sollicitudo, ut ea, que in divini cultus ampliationem ac commodum
et salutem cedunt, subiectorum grato assensu promoveamus et, quatenus ad optatos deducantur effectus, auctoritatis nostre presidio concurramus, prout singulis pensatis circumstanciis conspicimus in domino salubrius expedire.
Sane
itaque pro parte providorum sculteti et consulatusOrganisation: necnon incolarum et inhabitatorum in suburbiis opidi WinterthurPlace: ConstanciensisPlace: dyocesis infra muros, menia et portas2 ac sexAmount: 6 molendinis extra muros habitancium exhibita nobis peticio continebat, quod quamvis ipsi incole et inhabitatores utriusque sexus et eorum predecessores iure parrochiano ecclesie parrochiali in OberwinterthurPlace: dicte dyocesis et eius plebano hactenus subfuerint et subsint et inibi
vivi et defuncti sacramenta ecclesiastica receperint et parrochialia iura reddiderint, prout hodie recipiant et reddant, quia tamen propter distanciam satis notabilem dictorum suburbiorum et habitationum suarum a dicta
parrochiali ecclesia potissime circa aeris tempestatem in divinis et sacramentorum ministracione plures perpessi existant, incommoditates, pericula quoque et dispendia predictis sculteto et consulatuiOrganisation: totique communitati opidiOrganisation: pretacti ex
eo quia dicte incole et habitatores suburbia huiusmodi et eorum habitationes inibi desertas derelinquentes se ad idem opidum, ubi propinquiorem et magis acomodam habent ecclesiam, transferunt, inminere conspiciantur et,
formidandum sit, in futurum graviora inminere posse, nisi eorum indempnitati circa hec oportune provideatur. Unde sub huiusmodi incommoditatibus et dispendiis diutius constituti, qualiter eis succurratur, ipsi scultetus, consulatusOrganisation: et subditi tractatus inter se habuerint maturos, tandem considerantes ecclesiam parrochialem in opido WinterthurPlace: dictis inhabitatoribus et incolis propinquam fore et plus accommodam et, si ipsi a iure et iugo
parrochianis predicte ecclesie eorum in OberwinterthurPlace: et eius plebani absolverentur et iamdicte ecclesie parrochiali in WinterthurPlace: et illius plebano subicerentur, ita quod idem plebanus eorum curam gereret eis in divinis et
sacramentorum mi[ni]Omission, restored by analogyastratione providendo, dispendia et incommoditates cessarent prementionate.
Obinde venerabilem et religiosos in Christo dominum abbatem et conventum monasterii in PetershusenPlace: ordinis sancti BenedictiOrganisation:
extra muros ConstanciensesPlace: tamquam collatores et veros rectores ipsius ecclesie in OberwinterthurPlace: 3 necnon dilectum in Christo Hainricum KentlerPerson: , plebanum seu vicarium perpetuum eiusdem ecclesie,4 quatenus ipsi in seperationem, absolutionem
et subiectionem huiusmodi consentire vellent, devotius interpellaverint et petiverint et cum eisdem necnon cum subditis et tota conmunitate ville OberwinterthurPlace: Organisation: super singulis iuribus decrescentibus pro digna recompensa
convenerint et concordaverint in hunc videlicet modum, quod predicti scultetus, consulatusOrganisation: , incole et habitatores pretactis domino abbati et conventui in PetershusenPlace: Organisation: ac plebano seu vicario in OberwinterthurPlace: pro iuribus
decrescentibus tradere et assignare debeant ducentos aureos RenensesCurrency: 200 guilders of Rhineland in prompto vel decem aureosCurrency: 10 guilders similes annuiRepeated duration: 1 year census perpetui pro ducentis aureis RenensibusCurrency: 200 guilders of Rhineland reemptibiles,5 iuribus tamen et pertinentiis universis aliis
in bonis, prediis, decimis et hominibus, locis et superioritatibus predictis domino abbati et conventuiOrganisation: quomodolibet competentibus omnino salvis et illesis manentibus, quibus per dictam conventionem seu comportationem in nullo preiudicari debeat. Similiter anniversaria usque modo in eadem ecclesia OberwinterthurPlace: a predecessoribus dictorum incolarum et habitatorum instituta cum suis proventibus et obventionibus in ipsa ecclesia manere et inibi secundum
eorum institutionem per plebanum peragi teneantur et debeant. Item subditis et conmunitati ecclesie OberwinterthurPlace: Organisation: occasione fabrice sepedicte ecclesie, ut in seperationem et absolutionem huiusmodi consenciant et de cetero eidem
ecclesie et eius fabrice in oportunis structuris presint, tradi et assignari debeant centum et viginti florenos RenensesCurrency: 120 guilders of Rhineland vel sex florenosCurrency: 6 guilders of Zurich annuiRepeated duration: 1 year census perpetui cum eadem summa reemptibiles et in moneta Thuricensi solvibiles.6
Hac
itaque comportacione et concordia inter eos, qui in hac re interesse habent et habere pretendunt, ut prefertur, facta et dictis domino abbate et conventuiOrganisation: ac HainricoPerson: vicario moderno in OberwinterthurPlace: in separationem, absolutionem
et subiectionem pretactas consentientibus, supradicti scultetus, consulatusOrganisation: , incole et inhabitatores officium nostrum ordinarium humiliter implorando, quatenus easdem absolutionem, seperationem et subiectionem admittere et perficere in optatosque effectus perducere dignaremur, seriosius insteterunt. Nos itaque de veritate singulorum premissorum ac consensibus ipsorum domini abbatis, conventusOrganisation: et moderni vicarii in OberwinterthurPlace: sufficienter edocti et dictorum
exponencium saluti et indempnitati in hac parte consulere et providere volentes, omnes et singulos utriusque sexus incolas et habitatores suburbiorum dicti opidi WinterthurPlace: infra muros, menia et portas necnon in dictis
sexAmount: 6 molendinis extra muros sitis habitantes et nunc ac in futurum existentes eorumque domos et habitationum loca a pretacta ecclesia in OberwinterthurPlace: et eius plebano seperandos ac a iugo et iure parrochianis, quibus eisdem ecclesie
et plebano hactenus subfuerunt, penitus et in toto eximendos et absolvendos et prelibati[s]Omission, restored by analogyb ecclesie parrochiali in WinterthurPlace: et eius plebano pro tempore existenti subiciendos, annectandos, uniendos et incorporandos duximus
et presentis scripti patrocinio seperamus, eximimus, absolvimus, subicimus, annectimus, unimus et incorporamus, volentes et ordinantes, ut perinde temporibus sempiternis incole et habitatores, qui sunt et erunt, tanquam
subditi ipsius ecclesie in WinterthurPlace: eidem et eius plebano pro tempore instituto iure parrochiano subsint et sacramenta et sacramentalia ab eodem plebano vivi et defuncti suscipiant et pro tanto sibi parrochialia iura reddant
ipseque plebanus illa eis ut subditis suis ministret et eorum infantes, quos in locis et infra districtus predictos nasci contigerit, in fonte baptismali regeneret et decedencium illic corpora in cimiterio eiusdem ecclesie WinterthurPlace: ecclesiastice tradat sepulture et alia eis faciat et impendat, que per plebanum suis subditis facienda et impendenda fuerint, dolo et fraude in hiis semotis. Iura tamen predicits domino abbati et conventui in PetershusenPlace: Organisation: in
bonis, decimis, prediis et hominibus, locis et superioritatibus quomodolibet competencia necnon anniversaria usque modo in ecclesia OberwinterthurPlace: instituta cum suis iuribus et obventionibus plebano seu vicario eiusdem ecclesie
iuxta dictam conventionem illesa reservamus, iuribus eciam episcopalibus et archidyaconalibus in premissis et circa ea eciam salvis manentibus et illesis, quibus per presentes nolumus in aliquo derogari.
In quorum
fidem et testimonium premissorum litteras presentes inde fieri et sigilli officii nostri vicariatusOrganisation: iussimus et fecimus appensione communiri.7 Nos vero JohannesPerson: abbas totusque conventus monasterii in PetershusenPlace: Organisation: , quia premissa
omnia et singula de nostris scitu, consensu et voluntate processerunt, idcirco in evidencius testimonium et robur eorundem abbaciale et conventuale sigilla nostra pro nobis ac nostris successoribus presentibus pariter duximus subappendenda. Nos autem subditi et communitas ecclesie OberwinterthurPlace: Organisation: precibus nostris apud strenuum dominum Felicem SchwartzmurerPerson: militem, advocatum in KyburgPlace: , quatenus idem sigillum suum pro nobis et successoribus
nostris presentibus appenderet, obtinuimus. Egoque Felix SchwartzmurerPerson: , advocatus, ad rogatum iamdictorum subditorum et comunitatis ville OberwinterthurPlace: Organisation: sigillum meum presentibus sine tamen meo et heredum meorum
detrimento subappendi. Ego vero Petrus KeyserPerson: , modernus rector ecclesie sepedicte in WinterthurPlace: , in signum voluntatis et consensus mei sigillum meum proprium hic eciam subappendi. Nos autem scultetus et
consulatus opidi WinterthurPlace:
Organisation:
pro firmiori premissorum subsistencia et fide sigillum dicti opidi nostri pro nobis et dictis incolis et habitatoribus seperatis duximus pariter subappendendum. Ego quoque Hainricus KenttlerPerson: , vicarius perpetuus supradicte ecclesie in OberwinterthurPlace: , ad premissa omnia et singula quantum mea interest consensio, et annuo et in signum evidens venerabilem virum dominum JohannemPerson: , vicarium perpetuum
in AndelfingenPlace: decanum decanatus in WinterthurPlace: , quod sigillum suum proprium sine tamen preiudicio suo et heredum ac successorum suorum pro me et successoribus meis presentibus subappendit, precibus meis obtinui.
Datum ConstanciePlace of origin: , anno domini millesimo quadringentesimo octuagesimo secundo, die nona mensis maii, inditione detima quintaDate of origin: 9.5.1482.
[Sigillant’s notes on the parchment tag:]
Abbt zu PeterßPetershusenPlace:
[Sigillant’s notes on the parchment tag:]
ConventusOrganisation:
[Sigillant’s notes on the parchment tag:]
DDominus Felix Schwarz[murer]Restored by analogycPerson:
[Sigillant’s notes on the parchment tag:]
DDominus Petrus Keyse[r]Restored by analogydPerson:
[Sigillant’s notes on the parchment tag:]
ConsulatusOrganisation: [...]Unreadable (1 word)e
[Sigillant’s notes on the parchment tag:]
DDominus HainriHainricus Kentle[r]Restored by analogyfPerson:
[Chancery notation on the right side of the plica:]
ConConradus ArmbrosterPerson: 8
sstscripsit.
[Chancery notation at the top right of the verso:] JohJohannes HugPerson: , provicarius9
[fol. v]Page break
[Dorsal notation on the reverse side by :]
Wie bed vorstett unnd die sechsAmount: 6 mu̍llina vonn
der kilchen zuͦ OberwinterthurPlace: getzogen unnd
unnser statt pfarrkilchen gegeben worden syent.
[Dorsal notation on the reverse side in a hand of the 17th century:]
Bischoff OttonisPerson: zu CostantzPlace: brieff um
den außkauff des kilchen satzes zu
OberwinterthurPlace: für 200  RinischCurrency: 200 guilders of Rhineland dem abt
zu PetershusenPlace: und 120 Currency: 120 guilders der kirchen OberwinterturPlace:
[Dorsal notation on the reverse side in a hand of the 18th century:]
Anno 1482Date: 1482

Notes

  1. Omission, restored by analogy.
  2. Omission, restored by analogy.
  3. Restored by analogy.
  4. Restored by analogy.
  5. Unreadable (1 word).
  6. Restored by analogy.
  1. Es fehlt die Inscriptio.
  2. Zur Entwicklung der WinterthurerPlace: Vorstädte, des ObertorsPlace: und der NeustadtPlace: im Osten und des UntertorsPlace: im Westen, vgl. Windler 2014, S. 88-91.
  3. Zu welchem Zeitpunkt das Patronatsrecht vom Domstift KonstanzPlace: Organisation: an das Kloster PetershausenPlace: Organisation: überging, ist unbekannt. Im Jahr 1350 erfolgte die Inkorporation der Pfarrkirche von OberwinterthurPlace: in das Kloster, vgl. hierzu Kläui 1968, S. 245-246.
  4. Heinrich KentlerPerson: war von 1481 bis 1485 Leutpriester in OberwinterthurPlace: (Kläui 1968, S. 285).
  5. Die Quittung des Abts und Konvents des Klosters PetershausenPlace: Organisation: über den Erhalt der Summe datiert vom 8. Juli 1482 (STAW URK 1523).
  6. Am 12. März 1488 quittierten auch Leutpriester, Kirchenpfleger und Kirchgenossen der Pfarrkirche OberwinterthurPlace: Organisation: den Empfang von insgesamt 320 Gulden (STAW URK 1628).
  7. Der Pergamentstreifen des Siegels des Generalvikars ist im Gegensatz zu den anderen Siegelstreifen nicht beschriftet.
  8. Notar der KonstanzerPlace: KurieOrganisation: , vgl. Schuler 1987, Nr. 26.
  9. Johannes HugPerson: amtierte 1482 und 1483 als Vizegeneralvikar (HS I, Bd. 2, S. 553-554).