check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 22-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 22-1

License: CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Isabelle Perat, de Peyres

1498 November 5 – 6. [Château de Dommartin]

Isabelle Perat, de Dommartin, arrêtée sur plainte pour crime d’hérésie, comparait le 5 novembre 1498 devant le vice-inquisiteur François Fossaud, au château de Dommartin. Interrogée par ce dernier, elle ratifie les aveux faits auparavant lors des trois premières monitions au château de Menthon à Lausanne ; elle dénonce quatre personnes (3 hommes et une femme), y compris l’inculpé François Marguet. Le lendemain, elle ratifie et complète ses aveux à deux reprises ; elle ajoute en même temps les noms de sept autres complices (5 hommes et 2 femmes), y compris ceux des inculpés Marguerite Diserens et Pierre Menetrey. Le même jour, le procès est clos. Les actes s’arrêtent ici, mais nous savons qu’Isabelle a été finalement condamnée au bûcher par le Chapitre de Lausanne, seigneur temporel de Dommartin.

Les procès de François Marguet (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 365–396), Isabelle Perat (SDS VD D 1 22-1 : ACV, Ac 29, p. 399–414), Marguerite Diserens (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 349–364) et Pierre des Sauges alias Menetrey (SDS VD D 1 24-1 : ACV, Ac 29, p. 415–438) ont tous été intentés en 1498 au château de Dommartin et présidés par le vice-inquisiteur François Fossaud. Ils sont les témoins d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, après la première vague soixante ans auparavant.

Le procès d’Isabelle Perat occupe les pages 399 à 414 du registre Ac 29 ; les pages 400 et 410 à 414 ont été laissées en blanc. Les actes sont rédigés par le notaire André Thovacin et authentifiés à l’aide de son signet, tout comme les trois autres procès du dossier « Dommartin 1498 ». Il est aussi l’auteur des titres et des notes marginales ajoutées tout au long des procès. La page de garde du cahier (p. 399) contient aussi une annotation de type comptable d’une main inconnue.

Edition Text

Processus YsabellePerson: relicte Johannis PeratPerson: de PeresPlace: parrochie Dompni MartiniPlace: 1498Date of origin: 1.1.1498 – 31.12.1498Right

[p. 400]Page break

[p. 401]Page break

Processus YsabellePerson: relicte Johannis PeratPerson: de PeresPlace: parrochie Dompni MartiniPlace: .Right

5 novembre 1498

Anno Domini millesimo quatercentesimo nonagesimo octavo et die quinta mensis novembrisDate of origin: 5.11.1498, sequitur processus YsabellePerson: relicte Johannis PeratPerson: de PeresPlace: parrochie Dompni MartiniPlace: , que pro clama in crimine heresisTerm: fuit detenta coram venerabili patre fratre Francisco FossaudiPerson: ordinis Predicatorum conventus Beate Marie Magdalene LausannensisOrganisation: , viceinquisitoreTerm: generali in civitatibus et dyocesibus LausannensiPlace: , GebennensiPlace: et SedunensiPlace: auctoritate apostolica specialiter deputatusCorrected from: deputatoa, fuit adducta et per eum interrogata super dicto crimine de veritate b–confessioMarginal note in the left margin–b dicenda ; que respondit et confitetur esse hereticaTerm: , prout LausannePlace: in castro MenthoniPlace: in prima, secunda et tercia monicioneTerm: confessa est, et confitetur in modum qui sequitur. Et confitetur : Quod sunt novemDate: 1489 aut decem anni vel circa quod die unaDate: 1488, veniendo de ecclesia Dompni MartiniPlace: sub castroPlace: eiusdem loci cum uxorePerson: Johannis RicharPerson: dicti loci Dompni MartiniPlace: , dicta uxor dicti Johannis RicharPerson: vocata GuillemetaPerson: dixit eidem inquisite : « Tu habes multos emulos et multa tibi improperantur ; sed si velis michi acquiescere, faciam te vindicare de inimicis tuis ». Que respondit : « Quid vis quod faciam ? ». Ad illa : c–negacio DeiMarginal note in the left margin–c « Oportet quod tu neges Deum, sanctum batismiaNotable spelling et virginem MariamPerson:  ». Que YsabellaPerson: acquievit ; [p. 402]Page breaket die illa de sero, ipsa YsabellaPerson: cum GuillemetaPerson: predicta iverunt ad vallem subtus castrum predictum Dompni MartiniPlace: . Et ibidem reperierunt demonemTerm: in specie hominis vestitum magistroCorrected from: nigrod, cuius nomen erat BrunetPerson: 1 ; qui alloquutus est eidem YsabellePerson: ad vocem dicte Guillemete RichardazPerson:  : « Si velis negare Deum creatorem tuum, sanctum batismia et virginem MariamPerson: , te vindicabo de inimicis tuis, et michi facere homagiumTerm:  ». Tunc ipsa inquisita ad vocem dicti demonis negavit Deum creatorem celi et terre, sanctum batismia, preter virginem MariamPerson:  ; et hoc facto, dictus demunTerm: se mutavit in speciem catiTerm: nigri, et obsculata est eum sub cauda, e–homagiumMarginal note in the left margin–e et dixit quod erat frigidus ; qui dictus demun eidem tradidit certas pecunias quas eduxit in bursa sua, deinde ad quandam suam archam. Et post certi temporis elapsisCorrected from: elapsif, reperit frondes quercus in arca sua loco pecuniarum. Et quolibet annoRepeated duration: 1 year, dicta inquisita dabat eidem demoni unum pullum prohiciendo extra domum suam, qui a tunc numquam videbatur.

Interrogata quid ultra gsibi demun precipit, respondit quod iret ad sectamTerm: cum ceteris hereticis, et quod non defficeret. Unde post h–dies octoCorrection inline, replaces: duas–h, ipsa ivit ad sectam ad locum Vallium Dompni MartiniPlace: subtus castrum i, versus quendam potem. Et ibidem erat demun in specie hominis, et plures alii homines, tam mares quam mulieres, et ignis perseiTerm: colloris et candele ; et ibidem comederunt et biberumCorrected from: biberuntj, scilicet panem, vinum, et carnes in quibus erant canesCorrected from: carnesk humaneTerm: parvorum puerorum.

[p. 403]Page break

Interrogata ubi accipiunt illas carnes, dixit quod iverunt ad domum Johannis JacaudPerson: et interfeceruntTerm: quendam parvum masculum ex alia muliere, intrantes per fenestram de nocteDuration: night ; quem necavit Pernetus JacaudPerson: . Et dum sepultus in cimisterioPlace: ecclesie Dompni MartiniPlace: , nocteDuration: night una paulo post, Franciscus MarguetPerson: et Pernetus JacaudPerson: iverunt deterratum et deportaverunt ad synagogamTerm: et coxerunt ; deinde l comederunt.

Interrogata quid faciebant de ossibus dictorum puerorum, respondit igni cremantur ; deinde faciunt pulveresTerm: ad nocendum hominibus et bestiis arte demonisTerm: .

Interrogata qui fueruntCorrection inline, replaces: fuitm in occisione dicti pueri, respondit quod Johannes RicharPerson: , dicta eius uxorPerson: , Pernetus JacaudPerson: et Franciscus MarguetPerson: , ut n audivit ab auribusCorrected from: oribuso eorum reddidisse computum dicti negocii magistro eorum in dicta secta.

Interrogata quid ibidem demun dixit ipsis, respondit quod ipse precipit quod faciamCorrected from: faciantp omnia mala que facere poterunt ; et presertim, quod tradant mortem hominibus et bestiis ; et ibidem unusquisque reddit computum eidem demoni de maleficiisTerm: suis secundum majus et minus, prout egerunt.

Interrogata quid ultra faciunt in septaTerm: , respondit quod clamant : « Meclet ! Meclet ! »2. Et homines illo tunc habitant cum mulieribus modo sodometicoTerm:  ; et quod Petrus de GrangiaPerson: de MontPlace: habitabat cum ea.

[p. 404]Page break

Interrogata si alius habitavit cum ea in sinagogaTerm: , dixit quod sic, scilicet demun, magister suus, in specie hominis semel ; et quod semen erat frigidissimum ; et ita quod post fuit valde infirma.

Interrogata quid fecerunt post in dicta secta, dixit quod dictus demun se mutavit in speciem cati et quod omnes, tam homines quam mulieres, obsculabant eum sub cauda.

Interrogata quomodo ibat ad sectam, dixit quod demun sibi tradidit baculumTerm: unum parvum et haulobostrumTerm: plenum certo unguentoTerm: , de quo ungebat dictum baculum, et ponebat inter suas tibias, dicens : « Vaz, de parCorrection inline, replaces: parIn the original: pq le dyableTerm: , vaz !Language change: French ». Quo facto, immediate erat illuc.

Item dixit quod demun sibi precepit quod, cum acciperet aquam benedictam, quod [debet]Omission, restored by analogyr prohicere a destris et sinistris, et non supra se. Et ad vocem demonis vituperavit sanctam crucem, sepe dum reperiebat, spuendo in eam et conculcando pedibus. ExCorrected from: Ets est diu, semel in PascateTerm: Date: floating holiday, [vidit]Omission, restored by analogyt Franciscum MarguetPerson: portasse sacrum corpus DominiTerm: ad sectam, videlicet ad furnum Johannis JacaudPerson: de MonthobynPlace:  ; et fricando eum, evanuit ab oculis eorum.

Item confitetur quod demun eandem semel verberavit in secta [in]Omission, restored by analogyu Valium Dompni MartiniPlace: , eo quod non fecerat satis mali.

Interrogata super maleficiis, confitetur quod demun sibi tradidit unum halobaustrumTerm: repletum unguento [p. 405]Page breaket pulveribus ad necandum et infirmitates dandum hominibus et bestiis ; de quo unguento dedit cuidem equoTerm: pili nigri Petri JacaudPerson: 3, sunt circa duo anniDate: 1496, deinde uni eque Johannis GilleiriiPerson:  ; et quem et quam interfecitCorrection overwritten, replaces: eruntv ex illo unguento seu pulveribus.

Item confitetur interfecisse duos pueros, eosdem recipiendo de utero matrum, sunt quatuor anni vel circaDate: 1494, quorum unus masculus erat, et erat Petro JacaudPerson: , et alius quedem filia, que erat Glaudio MartiniPerson: .

Item dicit audivisse a Francisco MarguetPerson: in dicta secta reddendo computum de maleficiis suis, necasse quandam filiam Glaudio MarguetPerson: eius nepoti.

Item confitetur quod a PascateTerm: Date: 1498 (floating holiday) citra fuisse cum prenominatis in domo Johannis JacaudPerson: de nocteDuration: night intrando per fenestram, et crediderunt necare quandam parvam filiam suam, eandem stringentesTerm: per tibias. Sed non potuerunt eandem interficere, quia clamavit ; deinde pater surrexit, et tunc illi abierunt, deportantes cohopertoriumCorrection inline, replaces: coop[ertorium]w ab extra du brisTerm: Language change: French.

Interrogata quomodo heretici vocant beatam virginem MariamPerson: , dixit quod eandem vocant RossazLanguage change: French.

Interrogata in quibus sectis fuerit, dixit quod in tribus, videlicet in Vallibus Dompni MartiniPlace: , in furno Johannis JacaudPerson: de MonthobynPlace: , et En laz MolleryPlace: Language change: French seu Ressia de MolleriaPlace: .

Interrogata a quo tempore fuerit ultimate in secta, dixit quod sunt sex aut septem septimaneCorrection inline, replaces: annixDate: September 1498. Et dum fuit vox super capcione hereticorum, heretici [p. 406]Page breakipsi dixerunt magistro eorum demoni quod timebant, ne caperentur ; qui respondit eis quod non timerent, quia ipsos preservaret, eosdem deffraudando.

Interrogata cur non fugit, respondit quod propter spem quam habebat in magistro suo, ut supra. Et quod libenter venisset ad confessionem, sed non erat ei possibile, quia demun eandem tenebat ne confiteretur ; quos eciam tenet ceteros hereticos, ut non veniant ad penitenciam. Et dum tales sentit ad penitenciam pervenire, eosdem acriter verberat.

Interrogata in qua secta ultimate fuit, respondit quod in septaNotable spelling dicti furni Johannis JacaudPerson: .

y–complicesMarginal note in the left margin–y Interrogata de suis complicibus, respondit quod plures vidit homines et mulieres in dicta secta et in predictis ; et presertim Franciscum MarguetPerson: , Pernetum JacaudPerson: , Johannem RicharPerson: et dictam eius uxoremPerson: , quos cognovit et vidit realiter in vultu et loquela edentes, bibentes, demoni eorum magistro reverenciam et honorem facientes, et ceteros actus quos heretici soliti sunt facere.
Et ultraCorrection inline, replaces: utrz non fuit interrogata, sed per prefatum viceinquisitorem ad diem sequentemDate: 6.11.1498 remissa, presentibus venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPerson: canonicoTerm: LausannensiOrganisation: et cellerarioTerm: capituli, Johanne MonetiPerson: eiusdem domini famuloTerm: , Francisco JacaudPerson: dicti loci castellanoTerm: , Johanne SovajatPerson: gubernatoreTerm: dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

6 novembre 1498

Alia repeticioTerm: dicte YsabellePerson: Centered

Anno quo supra et die sexta mensis novembrisDate of origin: 6.11.1498, [p. 407]Page breakper prefatum dominum viceinquisitorem dicta YsabellaPerson: interimCorrected from: iterumaa fuit interrogata super complicibus ; que confitetur quod demun ipsis precipit quod faciant mori homines et animalia modo quo supra, dando eisdem sellarium secundum majus et minus homicidiumTerm: , scilicet pro homine aliquando dat LX solidosCurrency: 60 shillings , XLCurrency: 40 shillings , secundum quod sciunt pactizare cum dicto demone, et pro quolibet animali interdum X solidosCurrency: 10 shillings vel vigintiCurrency: 20 shillings , et sic de singulis, etcAbbreviation. Et confitetur quod sunt tresDate: 1496 aut quatuor anni vel circaDate: 1495 quod dicta inquisita, Pernetus JacaudPerson: et Franciscus MarguetPerson: fecerunt cadere Petrum VincentPerson: dicti loci Dompni MartiniPlace: a quadam arbore pirus existente in villa predicta Dompni MartiniPlace: prope domum ipsius PetriPerson: , arte demonisTerm:  ; qui erat cum ipsis. Quiquidem PetrusPerson: mortuus fuit.

ab–complicesMarginal note in the left margin–ab Interrogata iterum de complicibus suis, confitetur ultra supranominatos vidisse realiter et cognovisse in predictis sectis, videlicet Francesiam JacaudPerson: de SugniensPlace: , necnon MargaritamPerson: uxorem Johannis DiserensPerson: de PeresPlace: , Girardum de MadalenaPerson: de BoctentPlace: et Johannem PilletPerson: de Sancto CiriacoPlace: , agentes honorem et reverenciam demoni facientes, et ceteros actus quos etcAbbreviation.
Et ultra non fuit interrogata, sed remissa per prefatum dominum viceinquisitorem [p. 408]Page breakad se advisandum ad horam vesperorumTime, presentibus venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPerson: canonico LausannensiOrganisation: et cellerario dicti capituli LausannensisOrganisation: , dompno Johanne VuystonisPerson: cappellanoTerm: vicarioTerm: dicti loci Dompni MartiniOrganisation: , Johanne SovajatPerson: , Petro GrantPerson: , Francisco JacaudPerson: castellano dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

6 novembre 1498, plus tard

Alia repeticio cum conclusione processus dicte Ysabelle PeratPerson: Centered

Anno et die premissisDate of origin: 6.11.1498, hora vesperorumDuration: evening, predicta YsabellaPerson: per supradictum dominum viceinquisitorem fuit interrogata super maleficiis per eam perpetratis. Que respondit alia nescire preter illa que superius confessata est.

ac–complicesMarginal note in the left margin–ac Interrogata super complicibus suis, dixit et confitetur se vidisse et realiter cognovisse in supradictis sectis ut supra dictum est, scilicet Franciscum MarguetPerson: , Pernetum JacaudPerson: , Johannem RicharPerson: et eius uxoremPerson: , Francesiam JacodPerson: de SugniensPlace: , JohannemPerson: filium dicti Johannis RicharPerson: , MargaritamPerson: uxorem Johannis DiserensPerson: de PeresPlace: , Girardum de Laz MagdelleynazLanguage change: FrenchPerson: de Pollie PictetPlace: , Glaudium Agnar Le MagnynLanguage change: FrenchPerson: de BoctentPlace: , et Petrum Menestrey seniorisPerson: etatis, et Johannem PilletPerson: de Sancto CiriacoPlace: , agentes et facientes ut supra dictum est.
Et juravit [p. 409]Page breakin manibus dicti domini viceinquisitoris super sanctis Dei euvangeliis omnia per ipsumCorrected from: ipsaad superius confessata fore vera, et illa vult manutenere coram omnibus.
Tunc prefatus dominus viceinquisitor dixit prefate confitenti si vellet conclusionem fieri super dicto suo processu et finem imponere. Quequidem dicta YsabellaPerson: prefatum dominum viceinquisitorem rogavit ut concluderet et finem imponeret dicto eius processui, se submictens de non in contrarium veniendo, renunciando juribus, etcAbbreviation.

Illico comparuit venerandus dominus procurator sacre fideiTerm: coram dicto viceinquisitore, petens concludi super dicto suo processu et conclusionem fieri. Et tunc, prefatus dominus viceinquisitor conclusit ae–conclusio processusMarginal note in the left margin–ae et finem dicto processui imposuit, presentibus venerabili domino Laurencio CurvillionisPerson: canonico LausannensiOrganisation: et cellerario venerabilis capituli LausannensisOrganisation: , necnon Francisco JacaudPerson: castellano dicti loci Dompni MartiniOrganisation: , Petro Pillet alias GrantPerson: , Johanne SovajatPerson: gubernatore ipsius loci, Girardo dou ForPerson: , Petro SilvestrozPerson: et Glaudio VincentPerson: , omnibus dicti loci Dompni MartiniPlace: testibus ad premissa vocatis et rogatis.4

De dicti domini viceinquisitoris precepto

[Signature:] AndreasIn the original: as ThovaciiPerson: Notarial sign

[p. 410]Page break

[p. 411]Page break

[p. 412]Page break

[p. 413]Page break

[p. 414]Page break

Notes

  1. Corrected from: deputato.
  2. Marginal note in the left margin.
  3. Marginal note in the left margin.
  4. Corrected from: nigro.
  5. Marginal note in the left margin.
  6. Corrected from: elapsi.
  7. Deletion by strikethrough: quid.
  8. Correction inline, replaces: duas.
  9. Deletion by strikethrough: Dom[pni Martini].
  10. Corrected from: biberunt.
  11. Corrected from: carnes.
  12. Deletion by strikethrough: d.
  13. Correction inline, replaces: fuit.
  14. Deletion by strikethrough: computum.
  15. Corrected from: oribus.
  16. Corrected from: faciant.
  17. Correction inline, replaces: parIn the original: p.
  18. Omission, restored by analogy.
  19. Corrected from: Et.
  20. Omission, restored by analogy.
  21. Omission, restored by analogy.
  22. Correction overwritten, replaces: erunt.
  23. Correction inline, replaces: coop[ertorium].
  24. Correction inline, replaces: anni.
  25. Marginal note in the left margin.
  26. Correction inline, replaces: utr.
  27. Corrected from: iterum.
  28. Marginal note in the left margin.
  29. Marginal note in the left margin.
  30. Corrected from: ipsa.
  31. Marginal note in the left margin.
  1. Le même nom de démon est évoqué par Marguerite DiserensPerson: (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 358, 361).
  2. Cette expression pourrait signifier« Mêlez ! Mêlez ! » ou « Mélangez-vous ! Mélangez-vous ! ». On retrouve cette formule dans le traité des « Errores Gazariorum » (Ostorero et al. 1999, p. 290 et 308), ainsi que dans le procès de Pierre AntoinePerson: de 1449 (SDS-VD-D_1-6-1.xm : ACV, Ac 29, p. 108). Pour d’autres occurrences du terme « meclet » ou « mescle » cf. Ostorero et al. 1999, p. 291, n. 2.
  3. Dans le procès de François MarguetPerson: , Pierre JacaudPerson: , frère du châtelain François JacaudPerson: , accuse FrançoisPerson: d’être à l’origine de la mort de ses vaches (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 370).
  4. La sentence de bannissement contre Isabelle PeratPerson: et François MarguetPerson: est rendue le 14 novembre 1498Date: 14.11.1498 par Laurent CurvillionPerson: . Elle est conservée aux Archives de l’Etat de Neuchâtel (AEN, Archives anciennes, AS–E24.3, éditée par Morerod dans Ostorero 2007, p. 489–492 et analysé p. 481–487).